ایران بزرگترین کوچه جهان
اگر به موقعیت جغرافیایی ایران نگاه کنیم خواهیم دید که ایران شبیه یک کوچه است که دو دیوار آبی در دو طرف آن هستند.
اگر به موقعیت جغرافیایی ایران نگاه کنیم خواهیم دید که ایران شبیه یک کوچه است که دو دیوار آبی در دو طرف آن هستند. در جنوب خلیج فارس و در شمال در دریای خزر. در آن سوی خلیج فارس بیابان های سوزان حجاز و در آن سوی دریای خزر کوه های قفقاز و سرزمین های یخ زده روسیه است. کسی که بخواهد از شرق به غرب و بلعکس برود ناچار باید از این کوچه عبور کند. برای همین ایران برای چند قرن خاصیت گذر بودن خود را حفظ کند. امروز به این گذار ترانزیت می گوییم.
فروپاشی شوروی یک فرصت به فرصت های ترانزیتی ایران اضافه نمود. این فروپاشی باعث شد که چندین دولت جدید در نزدیکی ایران ظهور کنند که همگی محصور در خشکی هستند. نزدیکترین، امن ترین و اقتصادی ترین مسیر آنها برای صادرات و واردات آنها نیز ایران است. یکی از بزرگترین مزیت های اقتصادی ایران ترانزیت کالا و انرژی است که ممکن است این مزیت چند صد ساله از دست ایران خارج شود. لذا مفهوم محوری که ایران باید به آن توجه کند «احیای موقعیت ترانزیتی ایران است.»
اگر ایران امن ترین، نزدیکترین و اقتصادی ترین مسیر شرق - غرب و شمال - جنوب در این منطقه است پس چرا ممکن است این موقعیت از دست برود؟ برای اینکه این دلایل کافی نیست. امن ترین، نزدیکترین و افتصادی ترین مسیر الزاما بهترین مسیر نیست. همه این عناصر برای اینکه تبدیل به بهترین مسیر شود باید عنصر اعتماد اطمینان و پایدار بودن سیاست های یک دولت از جمله در مورد ترانزیت به آن افزوده شود. کشورها ممکن است راه دورتر و پرهزینه تری را به راهی که نسبت به آن اطمینان ندارند را به مسیری که ممکن است در معرض سیاست های غیرقابل پیش بینی باشد را ترجیح دهند. دومین دلیل تحریم و اولویت سیاست بین الملل بر نظامات منطقه ای است. ایران برای موفقیت در سیاست های منطقه ای تعارض های خود را با جامعه بین المللی حل کند چون کشورهای کوچک منطقه بیش از آنکه به منافع منطقه ای نگاه کنند ابتدا تمایل دارند که در تعارض با جامعه بین المللی و سلسله مراتب آن قرار نگیرند. و همبستگی منطقه ای را چارچوب و متن بین المللی پیش ببرند. چنین تصوراتی در مورد ایران ممکن است باعث از دست رفتن این مزیت بی بدیل ایران شود.
احیای جایگاه ایران در ترانزیت کالا و انرژی در غرب آسیا باعث وابستگی متقابل و ارتقای جایگاه ایران همچنین تقویت امنیت ملی کشور ما خواهد شد. زیرا احیای جایگاه ایران باعث می شود که همه کشورهای منطقه به امنیت ایران به عنوان سرزمینی که کالا و انرژی آنها از آن عبور می کند نیز علاقمند شوند.
یکی از انگاره های نوکارکرد گرایان که معتقد به همکاری های منطقه ای هستند، انگاره «سرریز» یا overflow نامیده می شود. طبق این انگاره، همکاری کشورها در یک حوزه ناچار به سایر حوزه ها هم سرریز می شود و باعث همکاری در حوزه های جدید می شود. دو کشور که همکاری بسیار خوبی در زمینه اقتصاد دارند ناچار در حوزه سیاست و امنیت ملی هم با هم همکاری خواهند کرد و برعکس، کشورهایی که در سیاست و امنیت دارای همکاری نزدیکی دارند به ناچار در حوزه تجارت و اقتصاد هم با هم همکاری می کنند.
همکاری گسترده و وابستگی متقابل در حوزه ترانزیت که می تواند بزرگترین مزیت اقتصادی ایران در غیاب علم، فناوری و صنعت، باشد. در صورت احیای جایگاه ترانزیتی ایران در غرب آسیا کشورهای منطقه به ناچار در سیاست و امنیت نیر با هم همکاری خواهند کرد و یک حلقه امنیتی متشکل از کشورهایی که وابسته به ترانزیت ایران هستند به دور کشور ما تشکیل خواهد شد.
احیای جایگاه ترانزیتی ایران در حال حاضر کاری است بسیار دشوار ولی ارزش هر میزان سرمایه گذاری و تلاش شبانه روزی را دارد.
* معاون امور حقوقی و بین المللی سابق وزارت خارجه
