◄ ضرورت تلفیق محوطه‌ های گمرکی مرزی به سمت مناطق لجستیکی یکپارچه/ مطالعه موردی: مرز دوغارون

تین نیوز |

امیر سلمان افشار:

مقدمه: 

مرز دوغارون، واقع در استان خراسان رضوی، طی دو دهه اخیر به یکی از استراتژیک ترین و حیاتی ترین گذرگاه های تجاری کشور جمهوری اسلامی ایران با کشور همسایه، افغانستان، تبدیل شده است. این مرز، که به دلیل موقعیت جغرافیایی ممتاز خود در شاهراه شرق کشور قرار دارد، نقشی بی بدیل در تبادلات تجاری منطقه ای ایفا می کند. حجم بالای ترانزیت کالا، زیرساخت های توسعه یافته و سرمایه گذاری های متوالی در سال های اخیر، این گذرگاه را از یک نقطه مرزی صرف به یک "کریدور لجستیکی بین المللی" فعال در شرق ایران ارتقا داده است.

با این حال، مدیریت این اکوسیستم پیچیده لجستیکی همواره با چالش هایی ناشی از تعدد نهادهای متولی و فرآیندهای پراکنده همراه بوده است. در حال حاضر، سه مجموعه اصلی در این منطقه فعالیت می کنند که هر یک دارای ساختار، قوانین و اهداف عملیاتی مستقل هستند: 

گمرک دولتی (مسئول کنترل های نظارتی و اخذ حقوق ورودی)، 

سازمان منطقه آزاد دوغارون (متولی توسعه زیرساخت های منطقه و تسهیلات تجاری)، 

شرکت لجستیک پایا (به عنوان اپراتور اصلی خدمات حمل ونقل، انبارداری و تخلیه و بارگیری).

ادغام این سه مجموعه، که در قالب "طرح تلفیق محوطه های دوغارون" مطرح شده است، حرکتی بنیادین به سمت یکپارچه سازی مدیریت زنجیره تأمین در این گلوگاه استراتژیک  محسوب می شود. 

هدف نهایی این طرح: 

- حذف تعدد مراکز تصمیم گیری، 

- یکپارچه سازی عملیات و ایجاد یک "هاب لجستیکی یکپارچه" با کارایی حداکثری

 این یادداشت به تحلیل ابعاد این ادغام، فرصت ها، تهدیدها و الزامات عملیاتی آن می پردازد.

بخش اول: ساختار فعلی و دلایل ضرورت ادغام

ساختار موجود نشان می دهد که ناکارآمدی های عملیاتی عمدتاً ناشی از ساختار مدیریتی موازی است.

وضعیت موجود: سه رکن مدیریتی گسسته

گمرک دولتی: 

فعالیت اصلی بر مبنای قوانین و مقررات ملی گمرکی متمرکز است. فرآیندهای ارزیابی، کنترل اسناد فیزیکی و سیستمی، و صدور مجوزهای ترخیص تحت نظارت مستقیم این نهاد صورت می گیرد. سرعت عمل این بخش غالباً تحت تأثیر حجم بالای اسناد و نیاز به تأییدیه های متعدد است.

سازمان منطقه آزاد دوغارون: 

وظیفه اصلی این سازمان، جذب سرمایه گذاری، توسعه زیرساخت های فیزیکی (مانند احداث پایانه ها و جاده ها) و ارائه معافیت های قانونی برای تسهیل تجارت مرزی است. قوانین منطقه ای این سازمان گاهی با تفسیرهای بوروکراتیک گمرک تداخل پیدا می کند.

شرکت لجستیک پایا (اپراتور): 

این شرکت مسئول ارائه خدمات میدانی شامل هدایت کامیون ها، مدیریت فضای انبارها، تخلیه و بارگیری، و خدمات ارزش افزوده لجستیکی (مانند بسته بندی مجدد) است. این شرکت با دو نهاد بالادستی خود (گمرک و منطقه آزاد) در تعامل است، اما فاقد قدرت تنظیم مقررات است.

مشکلات ساختاری ناشی از وضعیت موجود:

تعدد مراکز تصمیم گیری: 

هر گونه مشکل یا نیاز به تغییر رویه نیازمند اخذ تأییدیه از سه مرجع مختلف است که موجب کندی فرآیندها شده و همزمان باعث سردرگمی تجار ایرانی و فغانستانی در هر دو سوی مرز شده که عواقب آن اقتصاد تحت تحریم کشور را بیشتر آسیب می رساند

فرآیندهای تکراری و موازی: 

فرآیند ثبت ورود کامیون، کنترل اسناد مبدأ و مقصد، و کنترل های ایمنی اغلب به صورت موازی توسط نهادهای مختلف انجام می شود که هدررفت زمان و منابع را به دنبال داشته و مانع جریان معمول حمل و نقل کالا و نیز تاخیر در تحویل محمولات بازرگانی در هر دو کشور شده است. 

رقابت ناسالم و عدم هماهنگی: 

در مناطقی که خدمات لجستیکی ارائه می شود، رقابت بر سر جذب بار و مشتری، گاهی بدون رعایت استانداردهای یکپارچه مدیریت زنجیره تأمین، موجات نارضایتی تمام ذینفعان را فراهم آورده است.

شکاف دیجیتالی: 

ضعف جدی در ارتباط و تبادل داده بین سامانه های الکترونیکی گمرک، سامانه مدیریت پایانه های منطقه آزاد و سیستم های داخلی شرکت لجستیک، مانع از ایجاد یک پنجره واحد دیجیتال می شود.

دلایل ضرورت ادغام: حرکت به سوی "هاب لجستیکی یکپارچه"

ادغام این سه واحد، یک ضرورت استراتژیک برای ارتقاء سطح عملکردی مرز دوغارون است که به اهداف زیر منجر خواهد شد:

کاهش بوروکراسی و اصلاح فرایندهای ترخیص: 

ادغام ساختارهای نظارتی و خدماتی، امکان طراحی مجدد فرآیندها را فراهم می آورد و زمان مورد نیاز برای عبور هر واحد حمل ونقل را به شدت کاهش می دهد.

تمرکز مدیریت در قالب "هاب لجستیکی دوغارون": 

تشکیل یک نهاد واحد با اختیار کامل بر کل زنجیره عملیاتی، از ورود کالا تا خروج، امکان اعمال یک استراتژی واحد و هماهنگ را میسر می سازد.

افزایش بهره وری منابع انسانی و زیرساختی: 

با حذف پست های سازمانی تکراری و بهینه سازی استفاده از فضاها و تجهیزات مشترک (مانند باسکول ها و فضای توزین)، بهره وری سرمایه گذاری های انجام شده افزایش می یابد.

یکپارچه سازی خدمات حمل و نقل، انبارداری و لجستیک: 

فراهم کردن امکان ارائه خدمات کامل مورد نیاز در یک بستر واحد، برای فعالین اقتصادی جذابیت مضاعف ایجاد خواهد کرد.

بخش دوم: فرصت های ناشی از ادغام

ادغام ساختارهای موجود، پتانسیل تحول آفرینی در عملکرد مرز دوغارون را دارد و می تواند آن را به یک نقطه عطفی در ترانزیت شرق کشور تبدیل کند.

۱. تسریع در ترخیص کالا 

مهم ترین دستاورد، کاهش زمان انتظار کامیون ها است:

در ساختار فعلی، میانگین زمان توقف در مرز بین ۲ تا ۳ روز است که هزینه های سنگینی (به ویژه برای کالاهای فاسدشدنی) به اقتصاد تحمیل می کند.

حذف مسیرهای موازی اداری: 

با ادغام، بازرسی های فیزیکی و اسنادی به صورت همزمان و هماهنگ انجام می شود.

تسهیل صدور مجوزها: 

مجوزهای منطقه ای و گمرکی به صورت یکپارچه صادر شده و نیاز به مراجعات مکرر از بین می رود.

۲. شکل گیری پلتفرم واحد دیجیتال (پنجره واحد خدمات در مرز)

استفاده از فناوری اطلاعات به عنوان ستون فقرات ساختار جدید، حیاتی است. ایجاد یک سامانه جامع یکپارچه لجستیکی (CISL) که تمامی ذینفعان را به هم متصل کند، الزامی است.

عملکرد پلتفرم: 

این سامانه باید کلیه اطلاعات شامل ثبت ورود کامیون، وضعیت بیمه محموله، استعلام مجوزهای بهداشت و استاندارد، و پرداخت نهایی عوارض و حقوق گمرکی را مدیریت کند.

شفافیت و ردیابی: 

قابلیت ردیابی آنلاین محموله ها برای واردکنندگان و صادرکنندگان افغانستانی و ایرانی فراهم می شود که اعتماد را افزایش می دهد.

۳. جذب سرمایه و توسعه زیرساخت

با تمرکز مدیریت، امکان برنامه ریزی بلندمدت و سرمایه گذاری های زیرساختی بزرگ تر فراهم می شود.

توسعه خدمات تخصصی: 

احداث انبارهای تخصصی مانند انبار سردخانه ای (برای میوه و تره بار)، پارکینگ هوشمند با سیستم رزرو نوبت و ترمینال کانتینری برای کالاهای سنگین و حجیم.

افزایش ارزش دارایی ها: 

بهبود زیرساخت ها و افزایش سرعت عملیات، به صورت مستقیم ارزش املاک و خدمات مستقر در منطقه آزاد دوغارون را بالا برده و جذابیت آن را برای سرمایه گذاران خارجی افزایش می دهد.

۴. شکل گیری کریدور ترانزیت شرقی قدرتمند

ادغام دوغارون، این گذرگاه را به یک دروازه اصلی برای ترانزیت افغانستان به بازارهای جهانی و بالعکس تبدیل می کند.

اتصال خواف–هرات: 

با تکمیل این مسیر ریلی و جاده ای، دوغارون به نقطه اتصال اصلی برای کالاهایی تبدیل می شود که از طریق بندر چابهار به افغانستان وارد و یا از طریق افغانستان به سمت آسیای مرکزی (ترکمنستان، قزاقستان) و حتی روسیه صادر می شوند.

فرصت های بلندمدت: 

این ادغام می تواند دوغارون را به یک هاب لجستیکی برای ترانزیت کالا از مبدأ کشورهای حاشیه خلیج فارس به آسیای مرکزی (از مسیر ایران) تبدیل کند و وابستگی ترانزیت به مسیرهای شمالی (ترکیه و دریای خزر) را کاهش دهد.

بخش سوم: تهدیدها و ریسک های احتمالی

هرچند پتانسیل های ادغام چشمگیر است، اما اجرای این طرح بدون مدیریت ریسک های ساختاری و سیاسی، با شکست مواجه خواهد شد.

۱. مقاومت های مدیریتی و انتقال قدرت بین نهادها

ادغام ساختاری به معنای در هم آمیختن سلسله مراتب و اختیارات است.

تعارض منافع: 

مدیران ارشد سه مجموعه ممکن است در برابر از دست دادن اختیارات یا تغییر جایگاه سازمانی خود مقاومت کنند.

نیاز به "قهرمان ادغام": 

موفقیت طرح منوط به حمایت قاطع سطوح عالی دولت و انتصاب یک مدیر اجرایی مقتدر با دیدگاه تجاری و لجستیکی است، نه صرفاً یک مدیر دولتی سنتی.

۲. تداخل حقوقی و نیاز به بازنگری قراردادها

تغییر در ساختار نهادی، مستقیماً بر قراردادهای موجود با پیمانکاران خصوصی، اپراتورهای خدمات و تعهدات حقوقی منطقه آزاد تأثیر می گذارد.

بازنگری در اعطای مجوزها: 

قراردادهای بلندمدت شرکت لجستیک پایا و سایر فعالین باید به دقت بررسی شوند تا حقوق و تکالیف قانونی طرفین رعایت شده و از ایجاد دعاوی حقوقی جلوگیری شود.

تفسیر قوانین: 

نیاز به تدوین یک آیین نامه اجرایی واحد است که تفسیر واحدی از قوانین گمرکی و منطقه آزاد را در چارچوب نهاد جدید ارائه دهد.

۳. فشار بر منابع انسانی و تطبیق با سیستم های جدید دیجیتال

تغییرات در فرآیندها، مستلزم آموزش مجدد و جابجایی نیروی کار است.

شکاف مهارتی: 

نیروی انسانی گمرک ممکن است فاقد مهارت های لازم برای کار با سامانه های پیشرفته لجستیک باشد و برعکس. یک برنامه جامع آموزشی برای گذار به محیط دیجیتال الزامی است.

مدیریت تغییر: 

مقاومت کارکنان در برابر رویه های جدید که ممکن است در ابتدا بهره وری آن ها را کاهش دهد، نیازمند مدیریت دقیق منابع انسانی است.

۴. ریسک سیاسی در روابط ایران و افغانستان

عملکرد مرز دوغارون وابستگی شدیدی به ثبات سیاسی و تجاری در افغانستان دارد.

تغییر سیاست های تجاری کابل: 

هرگونه تغییر ناگهانی در اولویت های تجاری دولت سرپرست افغانستان(طالبان) می تواند بر حجم ترانزیت تأثیر مستقیم بگذارد.

امنیت مرز: 

مسائل امنیتی در حوزه مرزی افغانستان نیازمند هماهنگی مستمر با طرف مقابل است و ادغام داخلی نباید باعث کاهش تمرکز بر هماهنگی های بین المللی شود.

بخش چهارم: پیش بینی اقتصادی و عملیاتی (۱۴۰۵–۱۴۰۶)

تحلیل کمی بهبود بهره وری:

اگر فرض کنیم متوسط هزینه توقف یک کامیون در مرز (شامل حقوق راننده، استهلاک و بیمه) معادل 50 میلیون ریال در روز باشد، با کاهش زمان ترخیص از ۷۲ ساعت به ۲۰ ساعت، این امر تأثیر مستقیم بر کاهش هزینه های کالاهای وارداتی/صادراتی از افغانستان خواهد داشت.

بخش پنجم: توصیه های استراتژیک برای شرکت های همکار

شرکت هایی که به صورت عملیاتی در این محوطه فعال هستند، باید تغییرات را پیش بینی کرده و خود را برای نقش های جدید آماده سازند. فعالان اقتصاد و لجستیک در هر دو سوی مرز می توانند از این تغییر به عنوان یک فرصت طلایی برای تثبیت موقعیت خود استفاده کنند.

۱. پیش دستی در اتصال سیستم شرکت به سامانه مشترک لجستیکی دوغارون (CISL)

الزام فنی: 

باید منابع فنی برای توسعه رابط های نرم افزاری (API Development) جهت اتصال آنلاین و بر خط با سامانه یکپارچه جدید تخصیص یابد.

جریان اطلاعات: 

توانایی دریافت لحظه ای وضعیت گمرکی محموله و ارسال لحظه ای داده های مربوط به انبارش و جابجایی داخلی، مزیت رقابتی ایجاد خواهد کرد.

۲. سرمایه گذاری در خدمات مکمل و تخصصی

با یکپارچه سازی، خدمات استاندارد (تخلیه/بارگیری) ارزش کمتری خواهند یافت و تمرکز بر خدمات ارزش افزوده حیاتی است:

لجستیک سرد: 

آماده سازی زیرساخت های لازم برای نگهداری میوه ها و سبزیجات با استانداردهای بین المللی (مانند استاندارد HACCP) در بخش انبارداری.

خدمات پس از تولید: 

ارائه خدمات برندینگ، برچسب گذاری مجدد و پالت بندی برای کالاهایی که قرار است از طریق ایران به بازارهای جهانی صادر شوند.

۳. انعقاد تفاهم نامه پیشگیرانه با نهاد جدید

پیش از نهایی شدن کامل ساختار ادغام و انتصاب مدیران ارشد، شرکت باید تلاش کند تا تفاهم نامه های اولیه (MOU) با کمیته های اجرایی طرح ادغام منعقد کند. این تفاهم نامه ها باید شامل سهمیه عملیاتی، تعرفه های ترجیحی برای خدمات اولیه و حق اولویت در توسعه زیرساخت های جانبی (مانند پارکینگ اختصاصی) باشد.

۴. حضور فعال در مجامع تصمیم گیری صنعتی

باید لابی گری هدفمندی از طریق اتاق بازرگانی، انجمن های صنفی حمل ونقل و کمیته های کارشناسی منطقه آزاد صورت گیرد تا منافع عملیاتی شرکت ها در تدوین آیین نامه ها و تعرفه های جدید لحاظ شود. عدم حضور فعال در این مرحله منجر به تحمیل ساختارهایی خواهد شد که اجرای عملیاتی آن ها دشوار است.

جمع بندی پیش بینی

ادغام ساختارهای مدیریتی گمرک، منطقه آزاد و اپراتور لجستیک پایا در مرز بین المللی دوغارون، نه یک بازآرایی سازمانی ساده، بلکه یک بازتعریف استراتژیک برای تبدیل مرز به بندر خشک شرقی ایران است. موفقیت این طرح می تواند موقعیتی هم سطح با "بندر خشک جنوب" (مناطق اطراف بندرعباس) را به همان سان برای این منطقه از شرق کشور فراهم آورد و ظرفیت ترانزیتی ایران را به سمت شرق ژئوپلیتیکی گسترش دهد.

برای فعالان اقتصادی منطقه ای ، این تغییر پارادایم فرصتی برای خروج از نقش صرفاً خدماتی و ورود به نقش تسهیل گر اصلی جریان کالا در کریدور شرقی کشور است. نقش کلیدی شرکت های با تجربه عملیاتی در شکل گیری و اجرای کارآمد سیستم های نوین لجستیکی، شرط لازم برای تحقق این چشم انداز است. در عین حال ، لازم به یادآوری نیست که اجرای ناقص این ادغام، می تواند منجر به از دست رفتن فرصت رقابت با سایر رقبای بین المللی در بازار کشور دوست و همسایه ما (افغانستان) و کاهش جذابیت اقتصادی کشور ما در دهانه این دروازه استراتژیک شود.

* مدیرعامل شرکت حمل و نقل بین المللی آریا ساربان آسیا