زوال و بی دولتی دولت/ ناتوانی دولت در حل انبوه مشکلات
دولت به دلیل ناتوانی در حل انبوه مسئله ها از آلودگی هوا گرفته تا ناترازی برق و انرژی، مشکلات بانکی، رشد اقتصادی و تورم و بیکار و ... با بحران سرمایه اجتماعی هم مواجه شده است. نهاد دولت در ایران (صرف نظر از دولت چندم) به زوال اجتماعی دچار شده است.
محمد فاضلی: از دولت انتظار می رود خیلی کارها را انجام دهد، مثلاً برنامه ریزی کند، موانع توسعه را کنار بزند و حلال مسئله ها باشد. اما تا وقتی بازسازی ظرفیت دولت صورت نگیرد انجام اثربخش این کارها ممکن نیست. توضیح می دهم که به چه علت و با چه فرایندهایی، ظرفیت دولت در ایران زوال یافته است.
یک. زوال نیروی انسانی دولت
از روزی که قرار شده گزینشی وجود داشته باشد که آدم های دولت را بر اساس معیارهای هر روز بی ربط تر و تنگ نظرانه تری ارزیابی کند، و کارآمدی، تخصص و صلاحیت فنی جایگاه درخوری در گزینش نداشته باشد؛ زوال نیروی انسانی دولت شروع شد. بعدها وقتی برخورد به دلایل سیاسی با آدم های کارآمد رواج یافت، و وقتی سقف حقوق دریافتی آدم های دولت خیلی کمتر از بخش خصوصی شد، این زوال شدت گرفت.
دو. زوال اختیارات دولت
قدرت سیاسی همواره از بوروکراسی تخصصی و مدعی استقلال می ترسد. قدرت سیاسی نمی فهمد بوروکراسی چه می کند، سر از کارش درنمی آورد و همیشه می ترسد نکند موفقیت های بوروکراسی رقیب قدرتش شود. رابطه قدرت سیاسی و بوروکراسی از جنس عشق و نفرت است. بوروکراسی لازم است تا کارها انجام شود و قدرت موفق جلوه کند، و از آن نفرت دارد چون از کارش سر در نمی آورد و می ترسد قدرت بوروکراسی از قدرت سیاسی بیشتر شود.
به همین دلایل – و کمی بیشتر – قدرت سیاسی در ایران همواره تلاش کرده بوروکراسی برایش شاخ نشود. دائم اختیارات بوورکراسی را گرفته و با انواع شوراهای موازی، سازمان های بیرون از دولت و راهبردهای دیگر، دولت و بوروکراسی آن را مهار کند. این مهار کردن، هر لحظه پیچیده تر شده و تا سطح فشل و فلج کردن دولت پیش رفته است. هر گوشه ای از اختیارات دولت بین سازمان های رسمی و غیررسمی، شوراها و تشکیلات موازی سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و امنیتی تقسیم شده است. زوال سازمانی دولت هم در این مسیر رخ داده است. دولت به موجودیتی متمرکز اما فاقد نقطه اثر، انحصارگر اما بدون ظرفیت تمرکز بر حل مسأله، و متمرکز زهوار دررفته تبدیل شده است.
سه. زوال منابع مالی
میزان دسترسی دولت به درآمد نفت کاهش پیدا کرده، و بقیه درآمدها هم در ردیف های بودجه ای مختلف که برخی هیچ نسبتی با کارکردهای ذاتی دولت برای خلق رشد اقتصادی یا حل مسئله های توسعه ای ندارند، هزینه می شوند. بخش زیادی از منابع در صندوق های بازنشستگی صرف می شوند و افزایش دائمی کسر بودجه نشان می دهد هزینه ها از درآمدها فراتر رفته اند. دولت امروز دیگر دولت دهه های قبل نیست. تحریم ها هم بر زوال منابع مالی، توزیع آن ها بین نهادهای مختلف و کاهش اقتدار دولت در این بخش بسیار مؤثر بوده اند.
چهار. زوال اجتماعی دولت
دولت به دلیل ناتوانی در حل انبوه مسئله ها – از آلودگی هوا گرفته تا ناترازی برق و انرژی، مشکلات بانکی، رشد اقتصادی و تورم و بیکار و ... – با بحران سرمایه اجتماعی هم مواجه شده است. نهاد دولت در ایران (صرف نظر از دولت چندم) به زوال اجتماعی دچار شده است.
نتیجه گیری
دولت در چنین فضایی، دائم گسیخته تر و دچار بی دولتی می شود. مسئله های حل نشده در گذشته هم شدت بیشتری پیدا می کنند. من اسمش را گذاشته ام «قیچی زوال ظرفیت دولت و مسئله های حل نشده»، قیچی ای که با برش هایش بقا و ارتقای ایران را تهدید می کند. این پدیده که طی چند دهه بروز کرده، درمان فوری ندارد و بازسازی ظرفیت دولت زمان بر است؛ و تحت هر شرایطی، اثر خود را تا مدت ها (بسته به نوع مواجهه برای درمان آن) باقی خواهد گذارد.
در چنین احوالی، دونالد ترامپ سخنان تحقیرآمیزی درخصوص ایران گفت. احساسات ایرانیان نیز خیلی جریحه دار شد و مقامات در سطوح مختلف پاسخ هایی دادند. اما به گمان من همه این پاسخ ها تا وقتی قیچی زوال ظرفیت دولت و مسئله های حل نشده کار می کند، حرف های بی اثری هستند که به کار التیام روح و روان هم نمی آیند.
پاسخ معنادار به آقای ترامپ، و وضعیت ایران امروز، کار زمان بر بازسازی ظرفیت دولت است. بازسازی ظرفیت دولت باید بر محور معکوس کردن چهار فرایندی که باعث زوال ظرفیت دولت شده اند صورت بگیرد. بخش زیادی از رنج های مردم ایران، و بخش عمده تحقیرهای مندرج در گفته های آقای ترامپ برآمده از زوال ظرفیت حل مسئله است. پاسخ هم حرف نیست، عزم سیاسی و برنامه بازسازی ظرفیت دولت نیاز دارد.
خواننده می پرسد پس ظرفیت جامعه چه می شود؟ این پرسشی است که به اندازه پرسش از بازسازی ظرفیت دولت اهمیت دارد و در نوشتار دیگری به آن می پردازم.
