◄ نگاه جزیره‌ ای به نگهداری خطوط راه‌ آهن/ کاهش سهم حمل و نقل ریلی در صورت افت کیفیت زیرساخت ها

عباس قربانعلی بیک: به گزارش ترابران (14040710): در جلسه کمیته زیرساخت انجمن مهندسی ریلی وضعیت فعلی شبکه ریلی ایران به عنوان یکی از زیرساخت های حیاتی و استراتژیک کشور با ارزشی بالغ بر ۱۵ میلیارد دلار مورد بحث و بررسی قرار گرفت. در این نشست، چالش های اصلی این حوزه شامل عدم تخصیص مستمر و کافی منابع مالی، ضعف در نگهداری و نوسازی، و تأخیر در اصلاح مسیرهای دارای شیب و فراز که منجر به کاهش سرعت و بهره وری شبکه شده اند، مطرح شد. همچنین تأکید گردید که ادامه روند فرسودگی و افت کیفیت زیرساخت ها، سهم حمل و نقل ریلی را در بازار جابه جایی کالا و مسافر به شدت کاهش داده است. در صورت عدم نگهداری مناسب، سالانه ۲ تا ۵ درصد  از ارزش شبکه کاهش می یابد. با فرض حداقل نرخ فرسایش ۲.۵ درصد و دلار ۸۰ هزار تومانی، حدود ۳۰ هزار میلیارد تومان (۳۰ همت) سالانه برای نگهداری مؤثر با لحاظ کردن انباشت عقب ماندگی ها لازم است، در حالی که در سال های اخیر تنها حدود ۲ همت بودجه برای رفع مشکلات اختصاص یافته است. ... از گذشته حدود 7000 کیلومتر از شبکه نیازمند بازسازی است که هزینه ای معادل ۲۱۰ همت (هزار میلیارد تومان) دارد. هزینه نگهداری سالانه باید بر اساس استانداردهای بین المللی مانند UIC و منابع معتبر ارائه شود. دامنه هزینه نگهداری بین ۳ تا ۷ درصد است که در شرایط خاص ایران ممکن است بیش از ۷ درصد شود. پارامترهای اصلی تأثیرگذار بر نیاز نگهداری عبارت اند از: بار محوری، سرعت بهره برداری و ترافیک عبوری (سرعت قطارهای باری در بلاک ها حدود۳۰ تا ۳۲ و با احتساب ایستگاه ها حدود ۲۴ کیلومتربرساعت می باشد).

بر اساس استاندارد بین المللی  UIC 714  با عنوان (Classification of lines for the purpose of track maintenance) که اولین نسخه آن در 1963 و چهارمین ویرایش آن در 2009 منتشر گردید، مبنای علمی محاسبه هزینه تعمیرات خط، بر اساس شاخص «ترافیک مفهومی (Tf) یا تناژ معادل» است. این استاندارد خطوط را بر اساس ترافیک به ۶ رده تقسیم و با ترکیب بار محوری، سرعت و ... هزینه نگهداری متناسب با هر رده را تعیین مینماید، نه یک نرخ ثابت برای تمام شبکه (تین 268281).

طبقات خطوط از 5 هزار تن تا بیش از 130 هزارتن در روز (سالانه از حدود یک تن تا بیش از 33 میلیون تن) تقسیم بندی گردید.

به این ترتیب با تناژ معادل فوق، هر خط مسیر تهران مشهد در طبقه 4 (بین 20 و 40 هزار تن در روز) قرار گرفته و هزینه نگهداری آن کاهش خواهد یافت. طبقه بندی خطوط از منظر نگهداری از محورهای ابلاغی اداره کل خط به مدیران نواحی در پایان دهه هفتاد بود که برای احداث و بهره برداری نیز اهمیت و اثر بالایی دارد (تین 236718، 239012، 259588 و 262458). 

پروفسور باوم گارتنر (Baum Gartner) از دانشگاه لوزان سوئیس (EPFL)، سال 2000 در مورد قیمت ها و هزینه ها در صنعت ریلی اروپا بررسی هایی داشته که نتایج آن در کتابی در سال 2001 منتشر و در 1387 به فارسی ترجمه گردید ( تین 263374).

ساخت زیرسازی مسیر تک خطه حدود 2 میلیون یورو در کیلومتر در زمین آسان (مسطح)، تا 40 میلیون یورو در کیلومتر در زمین های دشوار (کوهستانی) است و مسیر دوخطه 3-40 میلیون یورو در کیلومتر برای سرعت 300 است (سرعت 100 نصف).

بر اساس جدول صفحه 4 این کتاب هزینه تعمیر و نگهداری به طور متوسط ​​7-60 هزار یورو برکیلومتر برای ترافیک 3 تا 108 میلیون تن ناخالص در سال است (تقریبا 65 میلیون تن خالص)، که با بارمحوری و سرعت بیشتر، شعاع قوس کمتر افزایش می یابد. 

با فرض 7 میلیون تن خالص (11 میلیون تن ناخالص) در 15 هزار کیلومتر معادل یک خطه (معادل حمل 105 میلیون تن که بیش از 2 برابر بالاترین عملکرد راه آهن است)، متوسط هزینه مربوطه 15 هزار یورو بر کیلومتر خواهد شد که کمتر از 1 درصد  هزینه احداث بوده و با توجه به سهم نیروی انسانی در تعمیرونگهداری میتوان پیش بینی کرد که در ایران به کمتر از نصف کاهش یابد.

فرض نرخ فرسایش 2.5 درصد در جلسه فوق بیش از 5 برابر هزینه نگهداری سالانه خطوط (با فرض تن کیلومتر بیش از 10 برابر) است که با شرایط اقتصادی نمیتوان انتظار تامین آن را داشت و حتی با فرض تامین منابع لازم، تضییع بودجه کشور محسوب می شود. 

برای اصلاح این نگاه که منشاء آن در تفکرات جزیره ای برخی مدیران و کارشناسان است (تین 177507) باید همفکری و تعامل ادارات کل فنی در ستاد و نیز ادارات کل مناطق با محوریت مرکز تحقیقات افزایش و مفروضات و باورهای ذهنی بازنگری شود.