ایران و راه اندازی کریدور چین‌، ایران‌، عربستان و آفریقا

چه بخواهیم و چه نخواهیم امروز در جنگ کریدورها هستیم‌. ترکیه و عراق برای راه اندازی کریدوری به نام مسیر توسعه که بندر مرسین این کشور  را به بندر فاو عراق به خلیج فارس متصل می کند به توافق و تفاهم رسیدند. راه اندازی این مسیر مساوی است با خروج ایران از مسیر تجاری ترکیه به امارات و خلیج فارس.

طرح یک کمربند و جاده چین، یک ابتکار اقتصادی بزرگ و دارای دو مسیر «زمینی» و «دریایی» برای اتصال به قاره های اروپا و آفریقا است. بر اساس اعلام گمرک چین کشورهای عضو اتحادیه جنوب شرق آسیا، آ. ث. آن، اتحادیه اروپا، آمریکا و کره جنوبی بزرگ ترین شرکای تجاری چین در سال ۲۰۲۲ بوده اند. با این حال حجم تجارت حجم تجارت چین با آفریقا که طی سال های گذشته به زحمت به ۵ میلیارد دلار می رسید در دو سه سال اخیر رشد فراوانی پیدا کرده است به طوری که در پایان سال ۲۰۲۲ از ۲۶۰ میلیارد دلار گذشت‌. همچنین حجم تجارت این کشور با کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس که  پیشتر، حدود ۳۶ میلیارد دلار بود، هم اکنون در روندی  افزایشی به ۳۳۰ میلیارد دلار رسیده است و طرح های برای افزایش مبادلات تجاری به بیش از ۴۰۰ میلیارد دلار بین چین و کشورهای حاشیه خلیج فارس وجود دارد. از این میزان حجم تجارت چین با عربستان بیش از ۸۷ میلیارد دلار و با عراق ۳۷ میلیارد دلار تا پایان سال ۲۰۲۱ بود.

عمده مسیر مبادلات تجاری چین با کشورهای آفریقایی از دریای چین جنوبی‌، تنگه مالاگا و هرمز به بنادر کشورهای زیرصحرای بزرگ آفریقا و کشورهای حاشیه خلیج فارس نظیر عربستان، امارات‌، قطر، بحرین‌، کویت و عراق است.  توسعه گسترده روابط تجاری و حجم بالای سرمایه گذاری چین، صرفا به عنوان یکی از ارکان اصلی ابرپروژه یک کمربند- یک راه (BRI) برای منطقه خاورمیانه با تمرکز بر کشورهای عربستان سعودی، امارات، قطر و عمان صورت گرفته است.

چین نسبت به بروز هرگونه درگیری در دریای چین جنوبی و تنگه مالاکا به شدت آسیب پذیر است، مقامات چینی می ترسند در زمان بالا گرفتن اختلاف با آمریکا تنش در تنگه بالا بگیرد. بخش عمده ای از تجارت دریایی چین بخصوص نفت مصرفی این کشور  از طریق تنگه مالاگا در نزدیکی سنگاپور عبور می کند این تنگه در باریک ترین نقطه فقط 7.2 کیلومتر عرض دارد و این عرض کم پتانسیل برخورد یا به گل نشستن ناوگان دریایی را دارد.  هرچندبه نظر می رسد چین برای کاهش بخشی از این تهدید،  راه دسترسی از میانمار به اقیانوس هند را برای خود باز کرده است اما خصومت دیرینه چین با هند، دشمنی هند با پاکستان‌، حضور آمریکا در خلیج فارس و سطح بالای تنش این کشور با ایران و همچنین رابطه نه چندان مطلوب ایران با عمده کشورهای جنوبی خلیج فارس در گذشته باعث شد تا چین  علیرغم بی ثباتی های موجود در بلوچستانِ پاکستان و پیوند جنبش اسلامی ترکستان شرقی (ETIM) و جهادی های پاکستان، به همکاری استراتژیک با پاکستان بخصوص در خلیج گواتر روی بیاورد. سطح بالای تنش ایران و آمریکا و همچنین روابط نه چندان مطلوب ایران با همسایگان جنوبی اش در گذشته با عث شد تا چین، علیرغم پتاسیل بالای امنیتی  ایران،  پاکستان و بخصوص بندر گوادر را به عنوان شریک استراتژیک خود انتخاب کند. بطوریکه این کشور با عقد قراردادهایی بالغ بر ۴۵میلیارد دلار خود را متعهد کرده است‌. چین از بندر گوادر پاکستان به عنوان نقطه کانونی مبادلات تجاری با آفریقا و کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس نگاه می کند.

موقعیت ایران

موقعیت مکانی ایران در جاده ابریشم کهن، به عنوان  قدیمی ترین کریدور خشکی پایه جهان، جایگاه استراتژیکی به این کشور داده است. این کشور که از نظر موقعیت جغرافیایی در جنوب غربی آسیا و از نگاه غرب محور، در منطقه شکننده خاورمیانه واقع شده است، اتصال دهنده هند و روسیه از طریق کریدور شمال-جنوب، بخشی از مسیر تجاری آسیا-اروپا از طریق کریدور شرق - غرب یا جاده ابریشم نوین، نقطه ارتباطی آسیای مرکزی، قفقاز، ترکیه و اروپای غربی از طریق کریدور تراسیکا و همچنین پیونددهنده کشورهای آسیای مرکزی به دریاهای آزاد و خلیج فارس در توافق نامه عشق آباد محسوب می شود.

نقش عربستان

ولیعهد جوان عربستان برنامه های بلند پروازانه ای برای توسعه همه جانبه عربستان و بطور کل شبکه یکپارچه کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس دارد‌. از آن جمله می توان به برنامه این کشور برای اتصال ریلی شهرهای این کشور به راه آهن بصره اشاره کرد‌. محمد بن سلمان ولیعهد سعودی چندی پیش با هدف توسعه مناسبات اقتصادی و بازرگانی میان عراق و عربستان دستور بازگشایی گذرگاه های مرزی دیگر از جمله «الجمیمه» را پش از چندین سال صادر کرد.

همچنین این کشور به عراق پیشنهاد داده است که از طریق احداث کانال های زیرزمینی و ریل گذاری می توان بصره را به خط راه آهن عربستان متصل کرد که با اجرای این طرح عراق به خطوط ریلی شرق و غرب عربستان و شهرهای «ینبع، بندر ملک عبدالله، جده، ریاض، دمام، جبیل و رأس الخیر» متصل می شود. عربستان سعودی از طریق دریای سرخ با کشورهای شرقی آفریقا هم مرز است. همچنین این کشور برنامه های جامعی برای توسعه سواحل غربی خود در حاشیه دریای سرخ دارد. 

عربستان می تواند پلی میان ایران‌، چین و کشورهای آفریقایی باشد

دور زدن تنگه باب المندب و حذف مخاطرات عبور و مرور ناوگان تجاری از این تنگه می تواند برای مبادلات تجاری چین‌، ایران، آسیای میانه با کشورهای آفریقا بسیار مثمر ثمر باشد.

حلقه تکمیل نشده این کریدور پیشنهادی، استفاده از کریدور ریلی ایران و کشورهای آسیای میانه نظیر قرقیزستان‌، ازبکستان‌، ترکمنستان و یا اتصال خط آهن افغانستان به تاجیکستان و چین  و همچنین احداث خط آهن اصفهان به خوزستان و اتصال ریلی شلمچه به بصره و بصره به عربستان و استفاده از بنادر غربی این کشو برای مبادلات تجاری با کشورهای شرق آفریقا است‌. ایران سال هاست که به دنبال اتصال خط آهن شلمچه به بصره است پروژه ای که علیرغم حمایت های بی شمار ایران برای ثبات سیاسی و امنیتی عراق‌، به علت مخالفت کشورهایی نظیر ترکیه، آمریکا و تاحدی عربستان تاکنون به سرانجام نرسیده است. 

با توجه به روابطی که ایران و عربستان چندی است آغاز کرده اند به نظر می رسد عملیات اجرایی این پروژه می تواند به سرانجام برسد‌. ایران به این پروژه  به عنوان مسیری برای رسیدن به شرق دریای مدیترانه نگاه می کند و می توان به این مسیر به عنوان بخشی از کریدور شرقی غربی را برای تبادلات تجاری کشورهایی همچون چین، آسیای میانه‌، روسیه‌، عراق، عربستان و آفریقا و بالعکس نگاه کرد.

همچنین این کشور عملیات اجرایی خط آهنی را از اصفهان به خوزستان آغاز کرده که می تواند تکمیل کننده بخش عمده ای از این کریدور پیشنهادی باشد.

اعلام این کریدور درحالی است که هم اکنون خط آهن اینچه برون ایران را به کشورهای ترکمنستان‌، ازبکستان و قرقیزستان و چین مرتبط است و اتصال ریلی شلمچه به بصره و همچنین اتصال ریلی بصره به خط آهن عربستان می تواند تکمیل کننده این کریدور باشد. لذا با توجه تحولات مثبت در روابط ایران و عربستان به عنوان قدرت های منطقه ای، فعال سازی دیپلماسی حمل و نقل از سوی ایران برای راه اندازی کریدور چین‌، ایران‌، عربستان و آفریقا به عنوان شاخه جنوبی راه ابریشم جدید است.

* کارشناس حمل و نقل