موضوع بار هوایی از مسائل بسیار با اهمیت در تجارت جهانی است که متاسفانه در کشور ما مهجور مانده است. به دلیل فقر داده بار هوایی کشور و عدم جمع آوری منسجم اطلاعات در این بخش، فاز نخست طرح جامع حمل و نقل به عنوان سند بالادست توسعه حمل و نقل کشور، نسبت به این بخش مهم هیچ پیش بینی ارائه نداده است. براساس مستندات موجود بار هوایی در دنیا از نظر وزن 1 درصد اما از نظر ارزش 35 درصد سهم از بازار کلیه شیوه های حمل و نقلی را داراست. این درحالی است که در ایران سهم وزن بار هوایی نسبت به دیگر شیوه ها، تقریبا پنج درصد نُرم جهانی برآورد می شود. هدف اصلی این نوشتار آگاهی بخشی بدنه مدیریتی و کارشناسی حمل و نقل کشور درخصوص ضرورت نگاه ویژه به حمل هوایی با توجه به تغییر و تحولات سریع در تجارت و زنجیره تامین جهانی است. از این رو ضمن بررسی آمار و ارقام کشور، مقایسه ای با کشورهای همسایه و پیشرو صورت گرفت. راهکارها و راهبردهای مورداستفاده در توسعه شبکه و افزایش سهم از بازار این کشورها مطالعه، طبقه بندی و ارزیابی شد و در نهایت با توجه به تحلیل سوات و نقاط قوت و ضعف، فرصت ها و تهدیدها، پیشنهاداتی برای بهبود وضعیت حمل بار هوایی کشور ارائه گردید. همچنین از منظر کلان، ناوگان مسافری و باری موردنیاز برای حمل بار هوایی کشور در یک افق ده ساله برآورد شده است.

مقدمه و تعریف مسئله

حمل بار توسط شیوه حمل و نقل هوایی یکی از اجزای مهم حمل و نقل بار در جهان است. حمل و نقل هوایی تأثیر قابل توجهی بر اقتصاد جهانی دارد. مطابق با آمار سال های اخیر، سهم حمل و نقل هوایی حدود ۳.۵ درصد از تولید ناخالص داخلی در سراسر جهان (۲.۷ تریلیون دلار آمریکا) بوده است و ۶۵ میلیون شغل در سطح جهان ایجاد کرده است.

بر اساس گزارش یاتا در سال 2016، 9.53 میلیون تن بار توسط این شیوه جابجا شده است که از نظر وزنی کمتر از یک درصد کل بار جابجاشده ولی از نظر ارزش، 35 درصد بارهای جابجاشده را به خود اختصاص داده است.

در همان سال مجموع بار و پست داخلی و بین المللی ایران تنها حدود 250 هزار تن (کمتر از نیم درصد از کل دنیا) بوده که همین امر فاصله و شکاف قابل توجه بین حمل و نقل بار هوایی کشور را نسبت به استانداردها و عرف بین الملل نشان می دهد.[1] این در حالی است که در پیوست های سند چشم انداز بیست ساله کشور، جایگاه حمل و نقل هوایی ایران رتبه اول بار و دوم مسافر در منطقه تعیین شده بود.

در ایران، بخش عمده ای از بار هوایی جابجا شده در بخش بار هواپیمای مسافری (Belly) حمل شده و اولویت دهی در برنامه ریزی پروازها همواره براساس جابجایی مسافر است، حال آن که صِرفِ بهره گیری از این شیوه (حمل بار هوایی به وسیله ناوگان مسافری) در شرایط نرمال پاسخگوی نیازهای موجود و آتی حمل بار هوایی کشور نخواهد بود.

در زنجیره تأمینِ کالاهای صادراتی ارزشمندی نظیر فرش، زعفران، گُل، برخی محصولات باغی و کشاورزی و بسیاری کالاهای ارزشمند دیگر با ماهیت فاسدشدنی، حمل و نقل هوایی نقشی مهم دارد. در کشوری به وسعت ایران بار هوایی داخلی و حمل و نقل ترکیبی جاده ای - هوایی می تواند نقش پررنگی در جابجایی سریع کالاها و پست به ویژه در بخش بار بین المللی ایفا نماید.

حمل بار به شیوه هوایی دارای مزایایی از جمله ترانزیت سریع، اسناد کمتر، زمان ارسال و تحویل قابل اعتماد و سطح امنیتی پیشرفته برای محموله است.

بررسی عناوین پژوهشی و گزارش های حوزه بار هوایی در دنیا

حمل و نقل هوایی بار را هم می توان بخشی از حمل و نقل هوایی دانست و هم شیوه ای از حمل بار. در نتیجه لازم است علاوه بر توجه به اشتراکات موجود در برنامه ریزی پروازهای مسافری و باری، وجوه تشابه و اختلاف حمل هوایی با سایر شقوق حمل و نقلی نیز مورد بررسی قرار گیرد.

تغییر و تحولات اساسی که در حوزه تجارت الکترونیک در سراسر دنیا به وقوع پیوسته، ضرورت توجه به حمل و نقل هوایی بار را بیش از پیش کرده است.

برخی مطالعات بررسی شده در حوزه برنامه ریزی و طراحی شبکه پروازهای باری عبارتند از:

1. تفاوت­های موجود برای برنامه ریزی جابجایی بار و مسافر توسط شیوه حمل و نقل هوایی [2]
2. برنامه ریزی محل فرودگاه قطب و مسیرهای پروازی بارهای هوایی براساس تغییرات فصلی [3]
3. طراحی شبکه حمل بار هوایی با هدف بهینه سازی برنامه پرواز [4]
4. نقش حمل و نقل جاده ای در شبکه برنامه ریزی شده بار هوایی [5]
5. تأثیر شبکه بار محلی بر اقتصاد محلی با درنظرگیری تاثیر حمل و نقل ریلی پرسرعت (HSR[1]) در چین [6]

همان گونه که از عناوین مطالعات یادشده پیداست، از منظر اقتصاد کلان و سهم حمل و نقل سریع بار (هوایی و قطار سریع) تا هم افزایی انواع شیوه های حمل و نقل برای تسریع در رساندن بار درب به درب در این مطالعات بررسی شده است. همچنین مسائل راهبردی نظیر انتخاب فرودگاه قطب و نحوه طراحی شبکه پروازی باری از موضوعات مهم مورد بررسی در کشورهای مختلف است و این امر فاصله زیاد و روبه افزایش ساختار حمل و نقل بار کشور را با سایر کشورها نشان می دهد.

مرور داده های بین المللی حمل و نقل هوایی بار

طبق گزارش سالانه ACI درخصوص ترافیک فرودگاهی سال 2020، بررسی 30 کشور برتر که بیشترین بار کارگو در سال 2019 را حمل کرده اند، نشان می دهد که کشور آمریکا با 27.6 درصد، چین با 14.3 درصد و ژاپن با 4.6 درصد سهم از کل بار کارگو حمل شده، سه کشور اول هستند. ترکیه در این دسته بندی با 1.5 میلیون تن کارگو در سال 2019 در رتبه 15 قرار گرفته و نام ایران در بین 30 کشور برتر نیست.

مرور برخی راهکارها و اقدامات شرکت های پیشرو در لجستیک هوایی

شرکت های لجستیکی بزرگ مانند DHL و FedEx راهبردها و راهکارهایی در جهت بهبود شبکه و ارائه خدمات ارائه می دهند. این مسائل می تواند بر نقشه راه دست اندرکاران و سرمایه گذاران حوزه لجستیک کشور مؤثر باشد:

«امروزه مردم شهری تر، با ارتباطات بیشتر و ثروتمندتر هستند و همچنین بیش از پیش خرید می کنند. سطح انتظار آنها برای ارائه خدمات با کیفیت تر، سریع تر و دوستدار محیط زیست بالا رفته است. همچنین فروشگاه های اینترنتی افزایش قابل توجهی یافته اند.

در این حالت، صنعت لجستیک باید با ایجاد و توسعه شبکه حمل و نقل محلی، گزینه های تحویل انعطاف پذیر، لجستیک فصلی و استفاده از فناوری های جدید خود را با تغییرات و انتظارات جدید وفق دهد.»

در بخش دوم به مرور وضعیت بار هوایی کشور از منظر بار جابجا شده، ناوگان و پیش بینی های آتی پرداخته خواهد شد.

* کارشناس هوانوردی