بالا گرفتن رقابت پنهان در لجستیک منطقه
سال هاست بسیاری از کارشناسان و مسئولان در دولت های مختلف اعلام می کنند که ایران در تقاطع استراتژیک محور اتصال کریدورهای مختلف بین المللی در منطقه خاورمیانه واقع شده است.
سال هاست بسیاری از کارشناسان و مسئولان در دولت های مختلف اعلام می کنند که ایران در تقاطع استراتژیک محور اتصال کریدورهای مختلف بین المللی در منطقه خاورمیانه واقع شده است. تاکید چندساله بر این موضوع تا جایی است که این تصور برای برخی ایجاد شده که امکان ایجاد و راه اندازی کریدورهای ترانزیتی در منطقه بدون لحاظ کردن ایران وجود ندارد. یک بررسی ساده درباره طرح های توسعه ترانزیتی و ایده های جدید برای راه اندازی کریدورهای بین المللی در منطقه اما اشتباه بودن این انگاره را نشان می دهد.
به گزارش تین نیوز به نقل از روزنامه اقتصاد سرآمد، در حقیقت فرصت سوزی دهه های گذشته توسط ایران برای تامین زیرساخت های لازم جهت راه اندازی کریدورهای ترانزیتی در منطقه از یک سو و بالا گرفتن رقابت های ترانزیتی میان کشورهای منطقه از سوی دیگر، موجب شده تا حالا شاهد رونمایی کریدورهایی در منطقه باشیم که در صورت عملی شدن، ایران در آن ها حضور پررنگ و نقش موثری نخواهد داشت. در حالی که برخی کارشناسان درباره تبعات و خطر حذف ایران از کریدورهای بین المللی هشدار می دهند، بررسی ها نشان می دهد که سایر کشورهای منطقه در حال اجرای برنامه هایی هستند که می تواند ایران را در محاصره کریدورهای منطقه ای قرار دهد.
کریدور تجاری به مسیری گفته می شود که با استفاده از زیرساخت های حمل ونقل، کشورهای گوناگون را در حوزه های تجارت، انتقال کالا و انرژی به هم متصل می کند. این کریدورها می توانند در مقیاس ملی، دوجانبه، چندجانبه و چندوجهی طراحی شوند و هدف آن ها تسهیل مبادلات اقتصادی، کاهش هزینه ها، افزایش سرعت انتقال کالا و نیز تقویت پیوندهای اقتصادی و امنیتی میان کشورهاست. در شرایط امروز، کریدورها صرفا مسیرهای فنی نیستند، بلکه به ابزار رقابت اقتصادی بین دولت ها تبدیل شده اند.
ایران با در اختیار داشتن دوهسته انرژی جهان، خلیج فارس و دریای خزر، دسترسی به آب های آزاد و قرارگیری در مسیر کریدورهایی که موقعیت ژئواستراتژیک دارند، در تلاقی مسیرهای مهم تجاری قرار دارد. بااین حال، واقعیت های امروز نشان می دهد؛ به رغم این ظرفیت ها، ایران هنوز نتوانسته نقش محوری خود را در کریدورهای بین المللی ایفا کند و تحریم هایی که علیه ایران وضع شده مانعی برای توسعه پروژه های زیرساختی حمل ونقل به منظور بهره برداری از منافع کریدورها شده است.
جایگاه ایران در رقابت کریدورها
امروزه دست کم ۹کریدور منطقه ای و بین المللی به طور مستقیم و غیرمستقیم با موقعیت ایران گره خورده اند که عبارتند از کریدور شمال–جنوب، کریدور شرق-غرب (کمربند و جاده چین)، کریدور قفقاز و زنگزور، کریدور خلیج فارس-مدیترانه، کریدور افغانستان-ایران-آسیای مرکزی (چابهار)، کریدور جاده توسعه عراق، کریدور آی مک، کریدور لاجورد و کریدور ترانس خزر. هریک از این کریدورها به نوعی بیانگر میدان رقابت ژئوپلیتیکی و اقتصادی است که نباید نسبت به آن بی تفاوت بود. برخی از این مسیرها فرصت های بی نظیری برای توسعه زیرساخت ها، جذب سرمایه و ارتقای نقش ترانزیتی ایجاد می کنند؛ در حالی که برخی دیگر با هدف کاهش یا حذف نقش ایران طراحی شده اند. در نتیجه، بررسی دقیق این کریدورهای مذکور و تحلیل فرصت ها و تهدیدهای ناشی از آن ها، ضرورتی حیاتی برای سیاست گذاری کلان کشور به شمار می رود.
ایران نیز با توجه به موقعیت جغرافیایی و زیرساخت های موجود، ظرفیت آن را دارد که به پل ارتباطی مهمی میان شرق و غرب و همین طور شمال و جنوب تبدیل شود؛ به شرط آنکه نقش خود را با نگاه بلندمدت، فعالانه و مبتنی بر منافع متقابل بازتعریف و دیپلماسی اقتصادی را فعال کند. هرچند دیپلماسی اقتصادی موثر می تواند با خروج ایران از انزوای تجاری، تاثیر مثبتی در تقویت بهره برداری از کریدورها و افزایش ترانزیت در منطقه داشته باشد، اما زیرساخت ناکافی و چالش های ژئواستراتژیک موجب شده است بسیاری از مسیرهای مهم بدون عبور از خاک ایران طراحی شده یا توسعه یابند.
نگرانی ای که برای دولت وجود ندارد
مدتی قبل بود که جواد هدایتی، مدیرکل دفتر ترانزیت و حمل ونقل بین المللی سازمان راهداری و حمل ونقل جاده ای وزارت راه و شهرسازی، گفت: تمام کشورها بدون تعارف در بحث ترانزیت رقیب هم هستند و تنها بحث اسرائیل نیست، افزود: ممکن است یک کشور در کریدوری همکار و شریک کشورمان و در کریدوری دیگر رقیب ما باشد. برای مثال، روسیه در کریدور شمال-جنوب همکار ایران است، اما در کریدور زنگزور و غرب به شرق رقیب ایران به حساب می آید.
این مقام مسئول ادامه داد: در موضوعات بین المللی نه هیچ دوستی دائمی است و نه هیچ دشمنی. بنابراین، این رقابت تنها به این کشور محدود نمی شود و همه کشورها در بخش ترانزیت در رقابت با هم هستند تا سهم بیشتری را از ترانزیت بردارند. در این فضا باید به دنبال این باشیم که با کشورها اشتراکات بیشتر و موثرتری به وجود بیاوریم تا بتوانیم با حضور در کریدورهای ترانزیتی سهم بیشتری داشته باشیم که البته این موضوع به دیپلماسی های وزارت امور خارجه برمی گردد. هدایتی تاکید کرد: اما با این ادبیات که ایران از کریدورهای منطقه حذف می شود یا ایران را دور می زنند، موافق نیستم و از این بابت نگرانی وجود ندارد.
ابعاد رقابت پنهان در حوزه لجستیک
بهروز آقایی، کارشناس حمل ونقل و لجستیک دریایی و بندری در گفت وگویی با تشریح ابعاد پنهان رقابت های منطقه ای و جهانی در حوزه لجستیک، نسبت به کمرنگ شدن و حتی حذف احتمالی نقش ایران در کریدورهای بین المللی شمال-جنوب و شرق-غرب هشدار داد. این کارشناس حوزه حمل ونقل عدم یکپارچگی و سیاست های غیررقابتی داخلی را عامل اصلی از دست رفتن فرصت های بی بدیل جغرافیایی کشور دانست.
این کارشناس حمل ونقل با اشاره به بحران روسیه و اوکراین و تحریم های اعمال شده بر مسکو، بیان داشت: انتظار می رفت ایران با تکیه بر کریدور شمال-جنوب، به گذرگاهی حیاتی برای تبادلات تجاری روسیه و بلاروس با شبه قاره هند تبدیل شود، اما «ناهماهنگی بین اجزای اصلی حمل ونقل و کندی آن ها» موجب شد تا علی رغم زیرساخت های مطلوب بندری، ریلی و جاده ای، هزینه و زمان ترانزیت از ایران برای تجار هندی و روس غیراقتصادی شود. نتیجه این شد که آن ها نه تنها مسیر ایران را کنار گذاشتند، بلکه سرویس مستقیم کشتیرانی بین بنادر غربی هند و بنادر غربی روسیه برقرار کردند و حتی «کریدور دریایی شرق» (بندر چنای هند به ولادی وستک روسیه) نیز شکل گرفت.
«آقایی» به بحران اخیر دریای سرخ نیز اشاره کرد و اظهار داشت: با وجود چالش های جدی برای عبور کشتی ها از سوئز و تغییر مسیر آن ها به سمت دماغه امید نیک، مسیر ایران به عنوان یک جایگزین مورد توجه فعالان حمل ونقل بین المللی قرار نگرفت. او افزود: حتی خط کشتیرانی روسی فسکو نیز بدون مشکل، ارتباط دریایی مستقیم خود بین بنادر غربی هند و روسیه را حفظ کرد.
این کارشناس در ادامه از تلاش های گسترده ترکیه و جمهوری آذربایجان برای گشودن «دالان زنگزور» (با حمایت آمریکا) سخن گفت و آن را «پازل تکمیل کریدور غیر ایرانی و حذف موقعیت های جغرافیایی کشور در کریدورهای بین المللی» تلقی کرد. وی دلیل این حذف را «فرصت سوزی و گاها سیاست های غیرکارشناسی و غیررقابتی» ایران دانست که منجر به اجبار کشورها برای ایجاد مسیرهای جایگزین شده است.
طراحی کریدورهای منطقه بدون ایران
فتح الله توسلی، عضو کمیسیون اقتصادی مجلس شورای اسلامی اظهار کرد: ایران ۱۵کشور همسایه دارد که فقط کشور پاکستان با چندصدمیلیون جمعیت بازار مهمی برای ایران محسوب می شود و اگر بتوانیم تنها یک بخشی از نیاز این جمعیت را پوشش دهیم، بخش قابل توجهی از اقتصاد کشور را می توان پوشش داد. این نماینده مجلس شورای اسلامی تاکید کرد: البته باید توجه داشته باشیم که متاسفانه در حال محاصره شدن با کریدورهای منطقه ای هستیم. این موضوع را بارها به مسئولان تذکر داده ایم و باید به این تهدید توجه ویژه داشته باشند. زنگزور یکی از این تهدیدات و یکی از این ۹کریدور منطقه ای پیرامون ایران است. این کریدورها می توانند تهدید امنیت ملی ما محسوب شوند و باید برای مدیریت این کریدورها استراتژی داشته باشیم.
این عضو کمیسیون اقتصادی مجلس ادامه داد: البته اخیرا اقدامات مهمی برای مدیریت کریدورهای منطقه ای انجام شده اما باید این موضوع را هم در نظر داشت که مدیریت و ساماندهی و تکمیل زیرساخت های کریدوری به چندهمت پول نیاز دارد و منابع کشور هم محدود است و با تمام این محدودیت ها، امروز شاهد آغاز تحولات مثبت در این زمینه هستیم. «توسلی» همچنین با بیان اینکه کشورها کریدورهایی را بدون حضور ایران طراحی می کنند، افزود: طبیعتا وقتی در مناطق مختلف مرزی این کریدورها شکل می گیرند، گریز از مرکز بیشتر می شود و این موضوع علاوه بر مشکلات اقتصادی که به دنبال دارد، مشکلات امنیتی هم به همراه خواهد داشت.
