لجستیک و چالش های پیش رو؛ حمل و نقل جاده ای کلاف سردرگم

 مدیریت و کنترل حرکت کالاها، موا ، خدمات، پول و‌.... در چرخه زنجیره تامین را لجستیک می نامند در واقع لجستیک علم محاسبه است و به تعبیری بک و بُن اقتصادی جوامع بشری به حساب می آید و ستون فقرات تجارت داخلی و بین المللی هر پهنه سرزمینی را شکل داده و یک فاکتور کلیدی و مؤثر در رقابت پذیری است.

لجستیک کارآمد می تواند علاوه بر ایجاد اشتغال و جابجایی کالا، انجام داد و ستد را رونق و سرعت بخشد. کشور ایران در قسمت زیرساخت های حمل و نقلی شرایط نسبتا خوبی را داراست. اما وقتی بحث یکپارچگی و کارآمدی تمامی اجزا مورد بررسی و ارزیابی قرار می گیرد، لجستیک، حرکت بهره ورانه خود را از دست می دهد‌. امروزه بر همگان به اثبات رسیده است که لجستیک نه تنها پشتیبان کسب و کار بلکه پیشران و موتور محرکه اقتصاد می باشد. طبق مطالعات صورت گرفته توسط بانک جهانی بهبود و عملکرد لجستیک به عنوان یکی از اهداف توسعه طی سالیان اخیر مطرح بوده است.

این شاخص میانگین وزنی نمرات کشور در 6 بعد کلیدی است:

• 1 - عملکرد و کارایی گمرک
• 2 - کیفیت زیرساخت(بنادر، خطوط ریلی، جاده ها و فن آوری اطلاعات)
• 3 - سهولت در ترتیب و مرتب سازی محموله ها
• 4 - کیفیت خدمات لجستیک( حمل و نقل و...)
• 5- ردیابی محموله ها
• 6 - به موقع رسیدن محموله به مقصد در زمان یا فاصله زمانی برنامه ریزی شده و یا مورد انتظار

در سال 2018 مقدار عددی  برای کشور ایران 2.85 بوده و ایران از منظر این شاخص رتبه 64 را در میان 160 کشور داشته است.

مراکز لجستیک در کشورها، نقش مهمی در توسعه حمل و نقل چند وجهی و حمل و نقل ترکیبی دارند ( Multimodal Transportation) و تجمیع فعالیت های مرتبط امور لجستیک مانند انبار داری، نگهداری، حمل و نقل، امور گمرکی و بیمه، تخلیه و بارگیری کالا جزو اهداف اصلی و پایه ای این مراکز است.

این مراکز در حقیقت محدوده مشخصی است که به منظور تجمیع فعالیت های مرتبط با لجستیک و حمل و نقل کالا در سطوح مختلف محلی، استانی، ملی و بین المللی ایجاد می شود.

بررسی زیرساخت ها و عملکرد لجستیک تجاری و بازرگانی ایران نشان می دهد وضعیت زیرساخت های لجستیکی به صورت مجزا و تفکیکی تقریبا خوب است اما وقتی کل شبکه لجستیک کشور به صورت ترکیبی مورد مطالعه قرار می گیرد وضعیت به گونه دگر است. ضعف در عدم یکپارچگی رخ می نماید و کارائی و اثربخشی، بی معنا می گردد.  عمده دلایل این موضوع را می توان در کمبود برنامه های یکپارچه و اهداف مشترک و سیاست های کارآمد در مراکز لجستیکی و برقراری ارتباط موضوعی بین مولفه های مختلف زیرساخت های فیزیکی و روش ها و سیاست گذاری ها دانست.

سیستم های حمل و نقل در ایران سال هاست مورد بی مهری قرار گرفته و دچار فرسودگی مفرط است و این امر را می توان به راحتی در عملیات حمل و نقل خصوصا زمینی آن هم از نوع جاده ای کالا که بیش از  90 درصد عملیات و فعالیت ها را به خود اختصاص داده است، مشاهده و توصیف نمود‌.

طی دو دهه گذشته مجتمع های خدماتی رفاهی، مراکز معاینه فنی خودرو و پاسگاه های پلیس راه رشد چشمگیر و قابل ملاحظه و قابل قبولی داشته اند (تعداد 925 واحد مجتمع، 171 مرکز معاینه فنی خودرو و 340 پاسگاه پلیس راه) ولی در مقایسه با تعداد وسائل نقلیه حمل و نقل و ترابری، نه تنها افزایشی صورت نگرفته بلکه متوسط عمر آنها نیز کاهشی شده است!؟  این امر را می توان یکی از تاثیرگذارترین علل نرخ رشد تصادفات و تلفات جاده ای در این حوزه دانست. گرچه از  مصرف بالای سوخت و آلودگی های زیست محیطی ایجاد شده به راحتی نمی توان گذشت.

سرزمین ایران از منظر جغرافیایی دارای مزیت های بی شماری است. زیرساخت های لجستیکی و حمل و نقلی دارای شرایط مناسبی هستند ولی مدل های کاری در شبکه حمل و نقل کشور که متاثر از لجستیک است، پویایی و روانی مناسبی را در بخش حمل و نقل خصوصا حمل و نقل جاده ای نداشته و این امر وضعیت مناسبی را در چشم انداز آینده تصویر نمی کند.

 تعالی در لجستیک و حمل و نقل و خصوصا حمل و نقل ترکیبی، الزامات و شرایط خاصی را می طلبد که متاسفانه کشور ایران از این موهبت بی بهره بوده است. عمده دلایل این اتفاق را می توان در نبود زیرساخت های کارا به ویژه پهنه های لجستیکی مناسب و همبستگی بین ارکان مختلف لجستیک، حمل نقل و جایگاه آن در اقتصاد کشور نام برد. (قریب 25سال است مرکز لجستیک آپرین در جنوب شهر تهران قرار است مورد بهره برداری قرار گیرد)

نهادهای حاکمیتی و تاثیر گذار در رشد و توسعه لجستیک و حمل و نقل با بیان تصویری از طریق مدل استخوان ماهی(Fish Bone)

• طبق آمار، تعداد وسیله  نقلیه در بخش حمل و نقل خصوصا جاده ای بیشتر از حد نیاز بوده ولی کیفیت و کارایی آنها مورد سوال است‌. اگر تمامی ناهماهنگی های حمل و نقل را که موجب توقف بیش از حد، حمل و نقل مضاعف و یک سر خالی ناوگان می شود در نظر نگیریم باز هم این کلاف سردرگم سبب می شود تا کارایی و اثربخشی در مدیریت توان ظهور خود را از دست بدهد. گذشته از این امور بحث های اشتغال و به کارگیری نیروهای کارا و عدم رابطه ناوگان نو با کهنه و اهمیت امنیت و ایمنی و سرعت با کرایه حمل، جزو مواردی است که بهره وری در این حوزه را به حداقل ممکن رسانده است. مدیریت بر ناوگان و لجستیک از شرکت محوری به راننده محوری تبدیل شده است‌. حال با چنین ساختاری می توان به سرمایه گذاری در امر لجستیک امید بست !؟
• کلیه مراکز لجستیکی کشور فاقد اصول و معیارهای لجستیکی و حمل و نقل ترکیبی و دپو و انبار کالا بوده و متاسفانه مدیریت در سال های گذشته، سمت و سویی برای یکپارچگی این مهم قائل نبوده است.
•  عدم اصلاح امور و قرار ندادن مزیت نسبی برای فعالیت های لجستیکی و حمل و نقلی توسط متولیان امر نکته مهم و فراموش شده ای است که متصدیان حمل و نقل شاهد آن هستند و حتی ترس و وحشت از مواجه با این حرکت بهره ورانه سبب شده در مورد این مهم فکر و اندیشه ننمایند.
• نهادهای حاکمیتی در امر زنجیره تامین و لجستیک بسیار زیاد هستند. مانند وزارت راه و شهرسازی، وزارت نفت، وزارت صمت، جهاد کشاورزی، وزارت تعاون و رفاه اجتماعی، وزارت کشور، وزارت اقتصاد و دارائی و‌.... و این تعدد نهادهای تصمیم گیری سبب شده است تا نسبت به این سهم که طبق تعریف بانک جهانی می تواند موجب یک درصد رشد بیشتر تولید ناخالص ملی (GDP) در کشورهای هم سطح  و دو درصد رشد تجارت گردد به خوبی فهم و درک نشود‌.
• اهمیت لجستیک و رشد و توسعه سیاسی، اجتماعی، اقتصادی به حدی است که کشورها شعار لجستیک ستون فقرات هر اقتصادی است را به عنوان شعارهای تبلیغاتی و عملیاتی و کارآیی خود، قرار داده اند‌.
• با امعان نظر به آماد و پشتیبانی در کشور و راندمان پایین کارایی و اثر بخشی در این حوزه و هزینه های سربار مانند حمل و نقل مضاعف، یکسر خالی، مصرف بالای سوخت و نرخ بالای تصادفات و تلفات که موجب کاهش مبادلات اقتصادی و در نتیجه کاهش تولید ناخالص داخلی (GDP) گردیده است، به نظر می رسد بحث رقابت پذیری در امر سرمایه گذاری و مدیریت بر سرمایه، نیازمند توجه خاص متولیان امور است و رونق بخشیدن با مکانیزم های بهره ورانه عملیاتی و کاری در جریان بهره برداری از حمل و نقل خصوصا حمل و نقل جاده ای، موجب اثربخشی شرکت ها و موسسات حمل و نقل در امر مدیریت و کنترل ناوگان خواهد شد و چنانچه این امر میسر نگردد، شاهد فرسودگی ناوگان و آثار زیان بار زیست محیطی و بالا رفتن نرخ تصادفات و تلفات.و ... در حمل و نقل خصوصا حمل و نقل جاده ای درآینده ای نچندان دور خواهیم بود.   

سوال های اساسی که متولیان باید پاسخ دهند:

• آیا مراکز لجستیکی، محل تجمع کالا یا  ناوگان و یا هر دوی آنها است؟
• شهرک های حمل و نقلی، پایانه های عمومی و خصوصی و مراکز لجستیکی چه تفاوت معنایی و کارکردی باهم دارند ؟
• جداکردن مراکز تجمع بار و کالا از محل تجمع ناوگان طی دو دهه گذشته چگونه صورت گرفته است و آیا علل و عوامل آن مورد نقد و بررسی قرار گرفته است!؟
• حمل و نقل مضاعف و یکسر خالی جاده ای کالا در کشور چگونه ایجاد شده است؟و چرا برای کاهش آن اندیشه ای صورت نمی گیرد؟
• متولی ساماندهی و سازماندهی لجستیک در کشور کدام نهاد حاکمیتی می باشد و رابطه آن با دیگر نهادهای تاثیر گذار چگونه است ؟

* کارشناس حمل و نقل و لجستیک