برقی سازی ناوگان حمل و نقل اقتصادی نیست

 دفتر مطالعات زیربنایی این مرکز در گزارشی با عنوان «تجربیات جهانی در برقی سازی ناوگان اتوبوسرانی شهری و توصیه های سیاستی برای ایران  آورده است که طی دهه گذشته، تعداد ناوگان اتوبوسرانی فعال در شهرهای کشور حدوداً به نصف کاهش یافته است. به طور خاص در تهران، تعداد اتوبوس فعال در ناوگان عمومی شهر از حدود ۶۵۰۰ دستگاه در ابتدای دهه ۱۳۹۰ به کمتر از ۳ هزار دستگاه در سال ۱۴۰۱ رسیده است.

فرسودگی ناوگان اتوبوسرانی در اغلب کلان شهرهای کشور نیز بیش از ۵۰ درصد است. از سوی دیگر، بررسی روند تغییرات کیفیت هوا در سال های اخیر نشان دهنده مواجهه بیشتر مردم با آلاینده هایی همچون ذرات معلق، اکسیدهای نیتروژن و ازن دارد.

 این گزارش بیان کرد که مطابق یافته های اخیر، نزدیک به ۸۰ درصد از جمعیت شهر تهران به طور متوسط در سال ۱۴۰۱، در معرض هوایی با غلظت ذرات معلقِ بیش از ۳۵ میکروگرم بر متر مکعب (حد خطرناک) بوده اند که دست کم ۷ برابر رهنمود سازمان بهداشت جهانی (۵ میکروگرم بر متر مکعب) و ۳ برابر استاندارد ملی (۱۲ میکروگرم بر متر مکعب) است. 

 در این گزارش آمده است که هم زمان شدن معضل آلودگی هوای کلان شهرها با مسئله کمبود و فرسودگی ناوگان حمل ونقل عمومی شهری، برقی سازی ناوگان حمل ونقل عمومی را به یک راهکار جذاب برای دولت و شهرداری ها تبدیل کرده است. با این وجود، نگاه دقیق تر به راهکار برقی سازی ناوگان حمل ونقل عمومی و بررسی تجربیات جهانی و مطالعات ملی در شهرهای تهران، کرج و اصفهان نشان می دهد عدم بررسی دقیق جوانب چنین رویکردی می تواند موجب شکست در پیشبرد آن شود.

 این گزارش ادامه می دهد که به نظر می رسد اجماع فعلی نهادهای تصمیم گیر بر حمایت از تأمین ناوگان حمل ونقل عمومی غیر ریلی پس از حدود یک دهه کم توجهی به این حوزه، فرصتی کم نظیر برای بهبود کمی و کیفی ناوگان اتوبوسرانی شهری فراهم آورده و ضروری است این اعتبارات با دقت نظر کافی به سمت طرح هایی هدایت شوند که بیشترین منفعت را به لحاظ کاهش ازدحام ترافیکی و آلودگی هوا ایجاد می کند.

 این گزارش مطرح می کند که تجربیات چین، ایالات متحده آمریکا و کشورهای اروپایی نشان داد راهبردهای مربوط به برقی سازی ناوگان حمل ونقل عمومی لازم است با دقت و پس از مطالعات همه جانبه تدوین شده و در نهایت به صورت مرحله به مرحله (شامل مرحله آزمایشی) و منطبق با هدف های کوتاه مدت و میان مدت اجرایی شود. به عنوان نمونه، با وجود بلندپروازی در اجرای طرح برقی سازی ناوگان حمل ونقل عمومی در شنژن چین، در ابتدا یک مرحله آزمایشی (پایلوت) با ۱۰۰ اتوبوس اجرایی شد.

 این گزارش توضیح می دهد که اگرچه قیمت وسایل نقلیه برقی در دنیا رو به کاهش است، اما قیمت خرید اتوبوس برقی با باتری بزرگ با کارکرد قابل قبول در چین، همچنان ۲ برابر قیمت اتوبوس های دیزلی سنتی است و این عامل خصوصاً در شرایط دشوار فعلی از نظر تأمین اعتبارات لازم برای رفع کمبود و نوسازی ناوگان حمل ونقل عمومی و کاهش آلودگی هوا، باید مورد توجه ویژه قرار گیرد.

 در این گزارش آمده است که مطابق گزارش بانک جهانی در سال ۲۰۲۱، ارزش فعلی هزینه سرمایه در دوره عمر ۸ ساله اتوبوس برقی در چین، نزدیک به ۳ برابر اتوبوس دیزلی محاسبه شده است. اگرچه در مواردی همچون تأمین انرژی و نگهداری، هزینه اتوبوس های برقی پایین تر (حدود ۴۴ درصد اتوبوس دیزلی) ارزیابی شده، اما با در نظر گرفتن تمامی اجزای هزینه های مالکیت از جمله هزینه سرمایه، ارزش فعلی هزینه کل مالکیت اتوبوس های برقی در چین (بدون در نظر گرفتن هزینه های آلودگی هوا و انتشار گازهای گلخانه ای) ۲۱ درصد بیشتر از اتوبوس های دیزلی برآورد شده است. 

 این گزارش بیان می کند که محاسبه هزینه های اتوبوس های برقی و دیزلی در کشورهای چین و ایالات متحده با در نظر گرفتن هزینه های آلودگی هوا و انتشار گازهای گلخانه ای نشان داد که در مجموع توسعه برقی سازی ناوگان حمل ونقل کاملاً وابسته به شرایط ناوگان و منطقه مورد بررسی است. به طوری که در ایالات متحده مجموع هزینه های استفاده از اتوبوس برقی (شامل هزینه های ناشی از آلودگی هوا و انتشار گازهای گلخانه ای) بین ۱۰ تا ۲۰ درصد بیشتر از اتوبوس های دیزلی و در چین ۱۳ درصد کمتر از اتوبوس های دیزلی است. 

این گزارش توضیح می دهد که منافع حاصل از برقی سازی ناوگان اتوبوسرانی حتی در کشور چین (به رغم کاهش ۱۳ درصدی هزینه ها نسبت به اتوبوس های دیزلی) به اندازه ای بزرگ و قابل توجه نیست که به عنوان تنها راه حل کاهش آلودگی هوا در شهرهای آلوده در نظر گرفته شده و تبلیغات وسیعی روی آن صورت گیرد.

براساس یافته های این گزارش مهم ترین یافته مطالعات انجام شده در داخل کشور، غیراقتصادی بودن اجرای سناریوهای برقی سازی ناوگان حمل ونقل در شهرهای تهران، کرج و اصفهان بوده است. برای سناریوهای برقی سازی اتوبوس های شهری در دو شهر اصفهان و کرج ارزیابی اقتصادی انجام شد و نتایج نشان داد میزان منافع این سناریوها بسیار کمتر از هزینه اجرای آنهاست (نسبت منافع به هزینه ها به ترتیب معادل ۱۱ به ۱۰۰ و ۱۸ به ۱۰۰ برآورد شده است).

 با این حال، به دلیل اینکه در مطالعات داخلی تمام مراحل تحلیل چاه تا چرخ انجام نشده و حدود ۳ تا ۴ سال نیز از زمان انجام آن گذشته است، تعریف مطالعاتی جامع با استفاده از اطلاعات به روز در این زمینه که همه هزینه ها و منافع برقی سازی ناوگان حمل ونقل (مخصوصاً حمل ونقل عمومی) را در نظر بگیرد، ضروری می کند. 

 مصرف انرژی اتوبوس های برقی در شهرهایی که دارای توپوگرافی کوهستانی بوده و یا تغییرات دمای هوا در فصول سرد و گرم بالاست بسیار افزایش می یابد. به طوری که مطالعه انجام شده در کشور فرانسه نشان داد مصرف انرژی اتوبوس برقی هنگامی که در مسیری با شیب ۴ درصد تردد می کند، ۶۶/۱ برابر مصرف انرژی آن هنگام تردد در یک مسیر بدون شیب است. بنابراین توسعه اتوبوس های برقی بدون توجه به شرایط جغرافیایی و آب و هوایی شهرها و مناطق مختلف شهری کشور، اشتباهی راهبردی است. 

 این گزارش توضیح می دهد که تأمین زیرساخت های جدید برای شارژ اتوبوس های برقی یک محدودیت بالقوه برای برقی سازی ناوگان حمل ونقل عمومی به شمار می آید. مطابق توصیه بانک جهانی، در نظر گرفتن چالش های تأمین زمین و سرمایه گذاری برای ایستگاه های شارژ، یک ملاحظه کلیدی در برنامه ریزی برای برقی سازی ناوگان حمل ونقل است تا از تأخیر و اختلال در خدمات جلوگیری شود.

 به نظر می رسد حتی زمانی که کاهش آلودگی هوا و انتشار گازهای گلخانه ای دلیل مهمی برای پیگیری ایده حمل ونقل برقی است، این راهکار تنها یکی از راهکار ها جهت کاهش آلودگی هواست و لزوماً مقرون به صرفه ترین اقدام نیست و لذا باید در کنار سایر اقدامات از جمله مدیریت تقاضای سفر مدنظر قرار گیرد. 

 مرکز پژوهش های مجلس در این گزارش با توجه به ضرورت پرهیز از شتاب زدگی برای سیاستگذاری در حوزه برقی سازی حمل ونقل عمومی شهری در شرایطی که هنوز مطالعات کافی برای اتقان بخشی به تصمیمات صورت نپذیرفته است، پیشنهاد می کند که وزارت کشور با همکاری سازمان حفاظت محیط زیست، وزارت صنعت، معدن و تجارت و وزارت نیرو و استفاده از بنیه تخصصی دستگاه های اجرایی، پژوهشی و نخبگان کشور، مطالعات لازم در خصوص برقی سازی ناوگان حمل ونقل عمومی شهرها را تعریف و راهبری کند. این مطالعات باید شامل انجام ارزیابی اقتصادی سناریوهای برقی سازی ناوگان حمل ونقل عمومی در مقایسه با اتوبوس های دیزلی و گازسوز براساس تحلیل چاه تا چرخ در کلان شهرهای کشور باشد.

 پیشنهاد دیگر این گزارش اینطور بیان می شود که وزارت کشور سند توسعه وسایل نقلیه عمومی برقی را حداکثر ظرف یک سال تدوین کرده و به تصویب هیئت وزیران رسانده است. در این سند، با توجه به شدت و تداوم آلودگی هوا و میزان فرسودگی و کمبود ناوگان حمل ونقل عمومی (مطابق با مطالعات جامع حمل ونقل شهرها)، شرایط لازم برای اعطای مجوز برقی سازی ناوگان حمل ونقل عمومی به شهرها و مناطق مختلف شهری مشخص می شود. با توجه به تجربیات جهانی، هدف گذاری های میان مدت و اجرای مرحله به مرحله (شامل مرحله آزمایشی) جایگزینی اتوبوس های موجود با اتوبوس های برقی باید به عنوان رویکرد محوری این سند، مدنظر قرار گیرد.

 این گزارش ادامه می دهد که در این خصوص، هماهنگی این سند با شرایط آیین نامه واردات خودرو موضوع ماده (۴) قانون ساماندهی صنعت خودرو مصوب ۱۴۰۱.۰۳.۱۶ به منظور تدقیق هدف گذاری در زمینه مشخصات فنی خودروهای وارداتی، انتقال فناوری، تعیین سقف واردات و حمایت از تولید با کیفیت داخلی ضروری است. همچنین، معیارها و استانداردهای لازم در رابطه با برنامه تأمین برق وسایل نقلیه برقی باید در این سند مشخص شود. 

 پیشنهاد دیگر مرکز پژوهش های مجلس در این گزارش اینطور مطرح می شود که شهرداری های واجد شرایط و متقاضی ناوگان حمل ونقل عمومی برقی باید با توجه به الزامات و استانداردهای سند توسعه وسایل نقلیه عمومی برقی، نسبت به تهیه برنامه خود جهت برقی سازی ناوگان حمل ونقل عمومی و تصویب آن در شورای عالی هماهنگی ترافیک شهرهای کشور اقدام کنند. 

در این پژوهش تاکید شده با وجود بلند پروازی در اجرای طرح برقی سازی ناوگان حمل و نقل عمومی در شنژن چین مرحله آزمایشی با استفاده از تعداد محدودی اتوبوس (۱۰۰ اتوبوس اجرایی شد تجربیات چین ایالات متحده آمریکا و کشورهای اروپایی نشان داد راهبردهای مربوط به برقی سازی ناوگان حمل و نقل عمومی لازم است با دقت و پس از مطالعات همه جانبه تدوین شده و در نهایت به صورت مرحله به مرحله (شامل مرحله آزمایشی) و منطبق با هدف های کوتاه مدت و میان مدت اجرایی شود. بنابراین پرهیز از شتاب زدگی در توسعه وسایل نقلیه برقی در شهرهای ایران ضروری بوده و سرمایه گذاری گسترده در این حوزه بدون مطالعات کافی و اجرای مراحل آزمایشی و بازخوردگیری از نتایج آن می تواند منجر به شکست در تحقق اهداف شود.

اگر چه قیمت وسایل نقلیه برقی در دنیا رو به کاهش است، اما قیمت خرید اتوبوس برقی با باتری بزرگ با کارکرد قابل قبول در چین همچنان ۲ برابر قیمت اتوبوسهای دیزلی سنتی است و این عامل خصوصا در شرایط دشوار فعلی از نظر تأمین اعتبارات لازم برای رفع کمبود و نوسازی ناوگان حمل و نقل عمومی و کاهش آلودگی هوا، باید مورد توجه ویژه قرار گیرد.