هیدروگرافی؛ از دیروز تا امروز

آبنگاری یا هیدروگرافی (Hydrography) شاخه ای از علوم نقشه برداری است که پیرامون تهیه نقشه و داده های مکانی از ژرفای آب ها بحث می کند. در واقع تمامی فعالیت های مربوط به تهیه نقشه از عمق دریا، اقیانوس، دریاچه های طبیعی و سدها و همچنین رودخانه ها در حیطه تخصصی دانش آبنگاری می گنجد. این فعالیت در ایران نیز از حدود 50 سال پیش با همکاری کشورهای توسعه یافته آغاز و پس از انقلاب به طور مستقل توسط سازمان ها و متخصصان داخلی دنبال شده است، اما آن طور که کارشناسان و فعالان این حوزه می گویند در سال های اخیر، خرید تجهیزات و به روزرسانی دستگاه های هیدروگرافی به دلیل تحریم ها با مشکلاتی مواجه شده، مشکلاتی که هرچند نمی تواند عملیات هیدروگرافی را متوقف یا غیراستاندارد کند، اما عملیات نقشه برداری از آب های سرزمینی را سخت تر و پرهزینه تر کرده است. به منظور بررسی فعالیت های کشور در این زمینه به سراغ دو تن از فعالان این حرفه و تخصص رفتیم تا بیشتر در جریان چالش های انجام چنین نقشه برداری هایی قرار گیریم.

به گزارش تین نیوز، رئیس هیئت مدیره انجمن هیدروگرافی و آبنگاری ایران، با بیان اینکه هیدروگرافی عملیاتی ابزارمحور و بر پایه تکنولوژی است، چالش اصلی ایران را در این حوزه، خرید تجهیزات می داند.

شهریار قره داغی، با تاکید بر اهمیت هیدروگرافی در امور دریایی، تصریح می کند: «تا زمانی که شناخت کافی نسبت به وضعیت بستر و عمق دریا وجود نداشته باشد، هیچ گونه فعالیت دریایی اعم از حمل ونقل، ناوبری، شیلات و… امکان پذیر نخواهد بود؛ به عبارت بهتر می توان گفت که کلید ورود به دریا هیدروگرافی است.»

او یادآور می شود: «لایروبی بنادر و اسکله های صادراتی، ایجاد سازه های دریایی و مهندسی سواحل، ناوبری و حمل و نقل دریایی، امور شیلات و ایجاد قفس های پرورش ماهی، ارائه عمق نگاشت مناطق، احداث سکوی نفتی و خطوط لوله و مخابرات در زیر دریا، گردشگری و حفاظت دریایی برای ایمن سازی دریایی و همچنین اهداف نظامی از جمله کاربردهای مهم هیدروگرافی محسوب می شوند.»

این کارشناس درباره وظایف ایران پس از عضویت در سازمان بین المللی هیدروگرافی می گوید: «براساس مقررات سازمان بین المللی هیدروگرافی اعضا تعهد می دهند که دریاهای سرزمینی خود را هیدروگرافی کنند. ایران نیز از سال ۱۹۹۶ عضو سازمان بین المللی هیدروگرافی شده و از آن سال، نقشه برداری از آب های سرزمینی را برعهده گرفته است. البته ایران از دیرباز وظیفه آبنگاری از سواحل خود را انجام می داده، چون اقتصاد ما منوط به حمل ونقل دریایی است و اکثر کالاهای اساسی از طریق دریا جا به جا می شوند، بنابراین اگر چنین نقشه هایی تهیه نمی شد و هیدروگرافی به روز و به هنگام وجود نداشت، کشتی ها از پهلوگیری در بنادر ما اجتناب می کردند.»

او در پاسخ به این سوال که متولی هیدروگرافی از آب های سرزمینی کدام نهاد یا سازمان است، توضیح می دهد: «در ایران سه سازمان متولی امور هیدروگرافی هستند؛ سازمان بنادر و دریانوردی، سازمان نقشه برداری و بالاخره سازمان جغرافیایی نیروی های مسلح کشور که باید عملیات هیدروگرافی را به صورت دوره ای و منظم انجام دهند.»

موانع پیش روی خرید تجهیزات به روز هیدروگرافی

قره داغی وضعیت هیدروگرافی ایران را در سطح متوسط دنیا ارزیابی می کند و می افزاید: «هیدروگرافی عملیاتی ابزارمحور و بر پایه تکنولوژی است که بدون وجود تجهیزات به روز انجام نمی شود و چالش اصلی ما هم در این حوزه، خرید تجهیزات است.»

او در پاسخ به این پرسش که آیا تکنولوژی که ایران برای نقشه برداری از آب های سرزمینی از آن استفاده می کند به روز و مطابق با استانداردهای جهانی هست، در ابتدا تاکید می کند که در امور هیدروگرافی لازم است که استاندارد بین المللی رعایت شود، چون نتایج عملیات هیدروگرافی منجر به نقشه هایی می شود که کشتی ها برای تردد بین المللی از آن استفاده می کنند، پس باید بر اساس استاندارد بین المللی صورت گیرد و برای انجام آن از ابزارهای استاندارد استفاده شود.

او با بیان این مقدمه می افزاید: «با وجود مشکلات جدی در تهیه تجهیزات به روز از کشورهای توسعه یافته، تجهیزات اولیه خوبی در کشور هست که می توان عملیات آبنگاری را با دقت و پوشش خوب در دریاهای سرزمینی انجام داد. به عبارت دیگر، تجهیزات مورداستفاده توسط ما مشکلی از نظر دقت اندازه گیری ندارند، ولی اکنون برای تامین تجهیزات به روز با مشکلات زیادی روبه رو هستیم. البته اگر دستگاه ها به روز نباشند برای تهیه نقشه مشکلی ایجاد نمی شود، اما کار را برای اپراتور و عملیات را سخت تر و پرهزینه تر می کند.» این کارشناس در بخش دیگری از این گفت وگو درباره لزوم نقشه برداری به روز از آب های سرزمینی، با بیان اینکه محیط دریا محیط پویا و سیالی است و هیدروگرافی باید به صورت دوره ای در بنادر انجام شود، می گوید: «ما به علت جریان های دریایی با جابه جایی رسوب های دریایی مواجه هستیم، بنابراین در اسکله ها، مناطق ساحلی و لنگرها مشکل انباشت رسوب وجود دارد و به همین دلیل باید به صورت مرتب هیدروگرافی انجام شود تا وضعیت بستر دریاها را پایش کنیم.»

لزوم برون سپاری پروژه های هیدروگرافی به بخش خصوصی

رئیس انجمن هیدروگرافی و آبنگاری ایران سپس بر لزوم حمایت دولت از شرکت های خصوصی فعال در این حوزه تاکید می کند و می گوید: «عموماً کارفرمای بخش خصوصی در حوزه هیدروگرافی دولت است، بنابراین باید از ما حمایت های لازم صورت گیرد و همچنین دولت به بخش خصوصی در این حوزه تسهیلات و پروژه واگذار کند.»

قره داغی با بیان اینکه باید پذیرفت که بخش دولتی در این حوزه توان رقابت با پتانسیل و نیروی انسانی بخش خصوصی را ندارد، می افزاید: «سازمان بنادر و همچنین دو سازمان دیگری که متولی امور هیدروگرافی هستند باید پروژه ها را برون سپاری کنند، اما الان تنها سازمانی که این کار را انجام می دهد سازمان بنادر است که سالیانه پروژه هایی تعریف و به شرکت های خصوصی برون سپاری می کند. دو سازمان دیگر، این کار را راساً انجام می د هند و چون از امکانات و پتانسیل بخش خصوصی برخوردار نیستند با مشکلات زیادی هم روبه رو می شوند.»

این کارشناس با تاکید بر اینکه ما در بخش خصوصی در حوزه عملیات هیدروگرافی نیاز به حمایت دولت ها و دریافت تسهیلات برای خرید تجهیزات خاص داریم می گوید: «تجهیزات این حوزه فقط در چند کشور محدود تولید می شود. ضمن اینکه کشور ما در زمینه تولید تجهیزات هیدروگرافی هیچ فعالیتی ندارد، بنابراین مجبوریم تجهیزات را از چند کشور محدود تهیه کنیم که در این مورد به واسطه تحریم ها با مشکلات زیادی روبه رو شده ایم.»

قره داغی با بیان اینکه ایران تجهیزات هیدروگرافی را از کشورهایی چون آمریکا، استرالیا، دانمارک، انگلیس و چین تهیه می کند، یادآور می شود: «به خاطر تحریم ها، تعداد شرکت های طرف معامله هم محدود شده است، بنابراین نیازمند حمایت این سه سازمان هستیم تا بتوانیم شرکت هایمان را زنده نگه داریم.»

او با اشاره به نبود مقاطع کارشناسی ارشد و دکترای رشته هیدروگرافی در ایران، یادآور می شود: «در حال حاضر هیدروگرافی فقط در مقطع کارشناسی در دو دانشگاه تهران و دانشگاه آزاد تهران – شمال به صورت محدود دانشجو می پذیرد، با این حال سطح دانش فنی و مطالعات در این حوزه نسبتاً خوب است.»

تحریم با دانش هیدروگرافی در ایران چه کرد؟

به اعتقاد یکی دیگر از کارشناسان هیدروگرافی نیز وضعیت ایران در حوزه هیدروگرافی نسبت به سال ۸۵ که شرکت های خارجی کشور را به دلیل تحریم ها ترک کردند پیشرفت کرده است، چون هم نیروی متخصص داخلی تربیت شده و هم تجهیزات پیشرفته تر شده است، اما او هم مانند رئیس انجمن هیدروگرافی و آبنگاری تاکید دارد: «با وجود اینکه نقشه ها و چارت های هیدروگرافی در ایران تقریباً مطابق با استانداردهای روز دنیا است، اما به دلیل تحریم ها معمولاً تکنولوژی های نوین مورد نیاز برای ارائه خدمات هیدروگرافی به خصوص در صنایع نفت و گاز به سختی، با هزینه بیشتر و تاخیر زمانی (به دلیل استفاده از روش های غیرمستقیم) وارد کشور شود.»

هادی رسول زاده می گوید: «سال ۸۵ که کار را شروع کردیم حتی اساتید دانشگاه فقط اسامی دستگاه ها را شنیده بودند و کار کردن با آنها را بلد نبودند، اما الان همه آن دستگاه ها در کشور موجود است و بومی سازی شده، به عبارت دیگر به نسبت سال ۸۵ از نیستی به هستی رسیده ایم. در دوره ای شتاب زیاد بود، اما الان به جای اینکه کار از نظر کیفی توسعه پیدا کند، در حال توسعه پیدا کردن از نظر کمی است.»

این کارشناس درباره تاثیرات تحریم ها در حوزه هیدروگرافی، گفت: «قبل از تحریم ها خصوصاً در زمینه هیدروگرافی حوزه نفت و گاز، شرکت های پیمانکار خارجی در ایران فعال بودند و توانمندی فنی و تکنولوژیکی در هیدروگرافی صرفاً معطوف به عملیات های عمق یابی و هیدروگرافی در زمینه تهیه نقشه ها و چارت های دریایی بود، اما با شروع تحریم ها و خروج این شرکت ها از ایران، به تدریج فرصت برای رشد و توسعه شرکت های پیمانکار داخلی در حوزه صنایع نفت و گاز به وجود آمد و متخصصان داخلی به مرور با تلاش خود به دانش فنی و تکنولوژی هیدروگرافی در این حوزه دست یافتند.» او با تاکید بر اینکه اکنون در حوزه نفت و گاز، نیازهای هیدروگرافی کشور، بومی سازی شده و شرکت های ایرانی این کار را انجام می دهند، می افزاید: «اکنون دو شرکت بزرگ و ۴ یا ۵ شرکت کوچک در این زمینه فعالیت می کنند و توانمندی این شرکت ها نیز برای اینکه نیازمندی صنعت نفت و گاز کشور را پوشش دهند، کافی است.»

این کارشناس هیدروگرافی با بیان اینکه با وجود اقدامات ارزنده، در زمینه تکنولوژی نوین مورد نیاز برای هیدروگرافی آب های عمیق بیش از ۲۰۰ متر، تاکنون اقدام موثری صورت نگرفته و تجربه عملیاتی در کشور وجود ندارد، درباره وضعیت ایران در حوزه هیدروگرافی نسبت به سایر کشورها، می گوید: «متاسفانه ما داده علمی و مستندی در زمینه بررسی جایگاه و وضعیت هیدروگرافی کشور در بین کشورهای دارای این صنعت را نداریم، اما از نظر من، در حال حاضر، به لحاظ تکنولوژی های مورد استفاده در خدمات هیدروگرافی مورد نیاز در حوزه صنایع نفت و گاز می توانیم نمره 70 را از 100 به دانش فنی بومی شده، امکانات تجهیزاتی به وجود آمده و متخصصان داخلی فعال در این حوزه اختصاص داد.»

چالش های تامین تجهیزات و دستگاه های هیدروگرافی

رسول زاده در پاسخ به این پرسش که تجهیزاتی که در ایران استفاده می شود به روز است یا خیر، گفت: «البته در دنیا تکنولوژی به روزتری هم در حوزه هیدروگرافی وجود دارد و مورد استفاده قرار می گیرد، اما قیمت آن گران است و چون نیازمندی داخلی را همین تجهیزات موجود در ایران پوشش می دهند، وارد کردن آنها مانند وارد کردن کالای لوکس است و توجیه اقتصادی ندارد.»

او با اشاره به اینکه امکان استفاده از داده های بین المللی از مطالعات ماهواره ای و میدانی انجام شده در دنیا وجود دارد، اما دسترسی به آنها بسیار سخت و بعضاً غیرممکن شده، به بعضی از مشکلات مربوط به تجهیزات اشاره کرده و می گوید: «الان یک یا دو شرکت نوپا در این زمینه فعالیت می کنند، اما باید از این شرکت ها حمایت شود تا بتوانیم تکنولوژی جدید را در کشور بومی سازی کنیم. به عبارت دیگر، باید شرکت های دولتی به این شرکت ها مجال کار و فعالیت دهند. هیدروگرافی موردنیاز عموم مردم نیست و صرفاً دولت ها به آن نیاز دارند و مشتری این شرکت ها هستند، اما متاسفانه حمایتی از جانب آنها وجود ندارد.»

رسول زاده با بیان اینکه تقریبا ۹۰ درصد تجهیزات هیدروگرافی در صنعت نفت و گاز وارداتی است و در ایران شرکتی که این تجهیزات را تولید کند وجود ندارد، توضیح می دهد: «البته این گونه هم نیست که همه کشورها خودشان تجهیزات هیدروگرافی را تولید کنند و فقط کشورهای محدودی تولیدکننده این تجهیزات محسوب می شوند و بقیه کشورها از تولیدات آنها استفاده می کنند.»

این کارشناس هیدروگرافی با اشاره به اینکه ما در دوره ای تلاش کردیم GPS تولید کنیم، اما در نهایت به این نتیجه رسیدیم تعرفه گمرکی برای واردات کل یک دستگاه GPS از وارد کردن قطعات آن به صورت جداگانه و مونتاژ کردن آن کمتر است، خاطرنشان می کند: «در ایران یک یا دو دستگاه مثل سنسورهای دریایی یا GPS مونتاژ می شود، اما همین هم چندان صرفه اقتصادی ندارد. البته در این زمینه نمی توان کار خیلی زیادی کرد، چون نیاز به سرمایه گذاری زیادی دارد و اگر حمایت دولتی وجود نداشته نباشد، امکان ورود به این حوزه ها وجود ندارد و توجیه اقتصادی نخواهد داشت.»