◄ شکاف ترانزیتی در خاورمیانه؛ حذف ایران از معادله و پیوند ریلی اسرائیل با عربستان در کریدور IMEC
پروژه بلندپروازانه کریدور هند–خلیج–اروپا (IMEC)، همراه با طرح «Tracks for Regional Peace» برای اتصال ریلی اسرائیل به عربستان، نشان دهنده تحولی راهبردی در نقشه حمل ونقل جهانی است. این پروژه ها که با مشارکت هند، امارات، عربستان، اسرائیل و اتحادیه اروپا تعریف شده اند، ایران را که زمانی مسیر محوری ترانزیت شرق به غرب بود، به حاشیه رانده اند.
در سال های اخیر، طرح های بزرگ ترانزیتی در خاورمیانه و جنوب آسیا مطرح شده اند که هدف اصلی آنها کاهش وابستگی به کریدورهای سنتی (مانند مسیر ایران) و ایجاد مسیرهای جدید برای تجارت بین اروپا و آسیاست. یکی از این پروژه ها، "کریدور مد عرب" (Arab-Med Corridor) است که با حمایت اسرائیل، عربستان سعودی، امارات و هند پیش می رود.
به گزارش تین نیوز، با پیشروی پروژه های ترانزیتی جدید در منطقه، از جمله اتصال ریلی اسرائیل به عربستان و شکل گیری کریدور هند-خلیج-اروپا (IMEC)، روندی آشکار از تغییر در موازنه های ژئوپلیتیکی در حال وقوع است. در این میان، ایران ـ که از نظر جغرافیایی کوتاه ترین، ایمن ترین و کم هزینه ترین مسیر برای اتصال شرق به غرب محسوب می شود ـ در سکوت و بی عملی دیپلماتیک، به حاشیه رانده شده است. حذف تهران از معادلات ترانزیتی منطقه، پیامدهایی فراتر از اقتصاد دارد و به نوعی بازتاب کاهش وزن ژئوپلیتیکی جمهوری اسلامی در نظم جدید منطقه ای است.
معرفی و چارچوب پروژه IMEC
IMEC پس از اجلاس G20 دهلی نو در سپتامبر ۲۰۲۳ با امضای توافق نامه همکاری بین هند، ایالات متحده، اتحادیه اروپا، عربستان، امارات، اسراییل و چند کشور اروپایی راه اندازی شد (Begin-Sadat Center for Strategic Studies). این کریدور شامل مجموعه ای از بنادر، راه آهن، جاده ها، خطوط انرژی و زیرساخت دیجیتال است که هند را از طریق خلیج فارس و کشورهای عربی به اروپا متصل می کند.
بخش اصلی آن، اتصال ریلی عربستان به اسرائیل از طریق اردن و سپس ادامه مسیر به سمت بندرهای مدیترانه (مانند حیفا) برای صادرات به اروپاست. هند نیز از طریق کریدور دریایی امارات-اسرائیل قصد دارد کالاهای خود را بدون نیاز به عبور از ایران به اروپا برساند.
هدف اصلی این طرح جایگزینی امن تر و مقرون به صرفه تر مسیر کانال سوئز، کاهش وابستگی به چین و افزایش همکاری اقتصادی میان مناطق است.
با اجرایی شدن این پروژه، هند از طریق کریدور دریایی امارات-اسرائیل می تواند کالاهای خود را بدون نیاز به عبور از ایران به اروپا برساند.
مسیر دقیق جغرافیایی
مسیر دقیق کریدور عرب مد به شرح زیر ترسیم شده است:
- مسیر شرق: اتصال هند به بنادر امارات (Fujairah, Jebel Ali, Khalifa) و عربستان
- مسیر شمال: از عربستان به اردن و اتصال به اسرائیل (بندر حیفا و اشدود) سپس استفاده از حمل دریایی و اتصال به اروپا (یونان، ایتالیا، فرانسه) (Berghahn Journals).
با انجام این پروژه، تخمین ها کاهش ۳۰٪ هزینه های لجستیک و کاهش ۴۰٪ زمان حمل ونقل برای هند تا اروپا را نوید می دهند.
جزئیات طرح اتصال ریلی اسرائیل به عربستان (Tracks for Regional Peace)
این پروژه شامل اتصال راه آهن داخلی اسرائیل (حیفا و اشدود) به شبکه ریلی اردن، سپس عربستان و خلیج فارس است و تنها ۲۰۰ کیلومتر مسیر جدید از حدفاصل مرز اردن تا عربستان نیاز دارد تا شبکه اسرائیل به شبکه ریلی خلیج متصل شود.
این پروژه برای ایجاد مسیری کوتاه تر، سریع تر و مبتنی بر حمل ونقل چندوجهی است که جایگزینی امن تر برای کانال سوئز باشد، همچنین یک تهدید برای BRI چین محسوب می شود. (Middle East Council on Global Affairs)
مشکل اصلی آن عدم مشارکت مصر، ترکیه، قطر، مصر و به ویژه ایران است؛ ایران عملاً از پروژه حذف شده است.
پذیرش و اجرای کامل پروژه معلق است تا زمانی که روند عادی سازی عربستان با اسرائیل پیشرفت کند. بخش قابل توجهی از جمعیت اردن مخالفت می کنند که ممکن است ایجاد نارضایتی سیاسی کند.
برنامه تا ۲۰۲۵ به فاز برنامه ریزی برنامه ریزی و ساخت خطوط پرسرعت به سمت ریاض خواهد رسید. کریدور مد عرب در صورت تکمیل، می تواند بخش عمده ای از تجارت آسیا-اروپا را به خود جذب کند.
وضعیت ایران در معادلات منطقه ای
ایران که مسیر INSTC و بندر چابهار را دارد، عملاً از پروژه IMEC کنار گذاشته شده؛ به رغم توافقات پیشین، استفاده چندانی از این مسیر صورت نگرفته است.
حذف ایران ناشی از فشارهای ژئوپلیتیکی و سلیقه کشورهای عربی برای کاهش وابستگی به مسیر دریایی خطرناک دریای سرخ و مزیت های مسیر عربی-اسرائیلی است.
چرا ایران در حال حذف از این کریدور است؟
تحریم های آمریکا و نگرانی شرکت های بین المللی از همکاری با ایران و ریسک سرمایه گذاری به دلیل نوسانات سیاسی و اقتصادی یکی از دلایل مهم حذف ایران از این کریدور است. در صورت تداوم تحریم ها و عدم سرمایه گذاری در زیرساخت ها، ایران ممکن است سهم خود در ترانزیت بین المللی را از دست بدهد.
تنش موجود و عملیات نظامی احتمالی می تواند امنیت کریدور IMEC و مسیر دریایی شرق را زیر سؤال ببرد.
همچنین مخالفت ایران با نرمالیزاسیون روابط اسرائیل و عربستان و تلاش عربستان و امارات برای کاهش نقش ایران در ترانزیت منطقه ای نیز شرایط ژئوپولیکی برای حذف ایران است.
در کنار این موارد کم توجهی به توسعه زیرساخت های ریلی با وجود مزیت های جغرافیایی، را می توان از عوامل حذف ایران برشمرد؛ مواردی چون پروژه هایی مانند راه آهن شمال-جنوب (اتصال ایران به روسیه و هند) که با کندی پیش می رود درحالی که کریدور مد عرب با سرعت در حال اجراست، ایران هنوز درگیر چالش های لجستیکی و مالی است.
راه حل برای ایران:
- تسریع در پروژه های ریلی مانند راه آهن شمال-جنوب.
- جذب سرمایه گذاری چین و روسیه برای دور زدن تحریم ها.
- دیپلماسی اقتصادی فعال تر برای حفظ جایگاه در کریدورهای بین المللی.
فرصت ها، مزایا و اثرات منطقه ای
مزایای اقتصادی
- بنادر اسرائیلی از جمله حیفا تبدیل به هاب ترانزیتی خاورمیانه خواهند شد، تقاضای سرمایه گذاری خارجی و مشارکت در مناطق آزاد افزایش می یابد و انزوای اجتماعی اسرائیل کاهش خواهد یافت.
- رژیم صهیونیستی با اجرایی شدن این پروژه می تواند روابط اقتصادی خود را با عربستان و امارات پس از توافق های آبراهام، تقویت کند.
- کاهش وابستگی عربستان و امارات به تنگه هرمز و مسیرهای دریایی پرخطر و همچنین دسترسی مستقیم به بازار اروپا بدون نیاز به عبور از ایران یا عراق، از جمله مزایای این طرح در منطقه است.
- هند نیز می تواند با دور زدن پاکستان و ایران با استفاده از مسیر دریایی چابهار-امارات-اسرائیل هزینه های حمل ونقل را در مقایسه با مسیرهای سنتی کاهش دهد.
- جایگزینی BRI چین : از منظر نقش استراتژیک، IMEC به عنوان مدلی شفاف تر و دموکراتیک تر برای همکاری های زیرساختی در مقابل ابتکار کمربند و راه چین مطرح شده است (ensureias.com).
انرژی و دیجیتال
- پروژه همراه با خطوط برق، مخابرات و احتمالا صادرات هیدروژن سبز خواهد بود؛ فرانسه به دنبال نقش کلیدی در این بخش است و بندر مارسی را نقطه ورود اروپایی می داند.
جمع بندی و چشم انداز
کریدور مد عرب نشان دهنده تغییر بزرگی در نقشه ترانزیت جهانی است، جایی که اسرائیل و متحدان عربش در حال تبدیل شدن به بازیگران اصلی هستند. ایران، با وجود مزیت های جغرافیایی، به دلیل تحریم ها و رقابت ژئوپلیتیک، در خطر حذف از این معادله است. آینده ترانزیت منطقه به سرعت عمل ایران در بهبود زیرساخت ها و کاهش تنش های سیاسی بستگی دارد.
- پروژه IMEC در حال طراحی مسیر حمل ونقل جدیدی است که هند را از طریق خلیج فارس و اسرائیل به اروپا وصل می کند؛ مسیری که ایران را به طور محسوس حذف کرده است.
- اتصال ریلی اسرائیل به عربستان، با چشم انداز تکمیل ~۲۰۰ کیلومتر مسیر از طریق اردن، یکی از اجزای اصلی این نقشه است.
- پیشرفت کامل پروژه به ثبات سیاسی، کاهش تنش ها، و پیشرفت در عادی سازی روابط عربستان–اسرائیل وابسته است.
- اگر با موفقیت اجرا شود، IMEC می تواند ایران را از نقش تاریخی خود به عنوان شاهراه ترانزیتی کنار گذارد و تراز جدیدی از همگرایی اقتصادی در منطقه ایجاد کند.
منابع برای استناد بیشتر:
