اصلی ترین موانع توسعه چیست؟
توسعه با هر تعریفی که بپذیریم، مفهومی است که تحول کمی و کیفی در جهت بهبود وضعیت زندگی مردم یک کشور ایجاد می کند. اما نکته بسیار مهم این است که توسعه در مورد «انسان» صورت می گیرد و وضعیت زندگی انسان ها باید بهبود یابد.
اگر کسی شما را در آغوش گرفته باشد و یا شما را ببوسد و در همان لحظه لگدی محکم به ساق پای شما بزند چه احساسی خواهید داشت؟ شاید بسیار تعجب کنید و خود را عقب بکشید و کمی اوضاع را بررسی کنید تا متوجه شوید دقیقا چرا این اتفاق رخ داده است.
ابتدا فکر می کنید شاید تصادفی بوده و مگر می شود کسی که مرا در آغوش گرفته و در گوش من سخن از محبت نجوا می کند، ناگاه چنین رفتاری داشته باشد؟ بنابراین وقتی دوباره شما را در آغوش می گیرد مقاومت نمی کنید. اما اگر این بار هم دوباره همان لگد را با قدرتی بیشتر به ساق پای شما وارد کند احساس شما متفاوت است. او حتما باید توضیح دهد که چرا چنین می کند.
توسعه با هر تعریفی که بپذیریم، مفهومی است که تحول کمی و کیفی در جهت بهبود وضعیت زندگی مردم یک کشور ایجاد می کند. اما نکته بسیار مهم این است که توسعه در مورد «انسان» صورت می گیرد و وضعیت زندگی انسان ها باید بهبود یابد. اگر در کشور، زیرساخت های کلان و یا قوانین هم مورد توجه قرار می گیرند، تنها برای بهبود وضعیت زندگی انسان هایی است که در آن کشور حضور دارند (شما آن را جامعه یا مردم می نامید).
مطالعات انجام شده و تاریخ وقایع توسعه ایران نشان می دهد، در تاریخ کشور ما دوره هایی بوده که حکومت با مردم نجوای محبت داشته و اهمیت و ارزش آنها را ذکر کرده و با اعمال سیاست های حمایت جویانه مردم را در آغوش گرفته است، اما در بُعد دیگر توسعه در همان زمان لگدی محکم به ساق پای همان مردم وارد کرده است.
تنوع گروه های اجتماعی در جامعه این شائبه را برای حاکمیت ایجاد کرده است که او حق انتخاب دارد و می تواند برخی از گروه های اجتماعی را در آغوش بگیرد و به برخی دیگر لگد بزند. اما این یکی از بزرگترین خطاهای شناختی حکومت بوده و هست. توسعه یک مفهوم بسیط چند بعدی است و موضوع آن نیز یک جامعه است که شامل دست و پا و سر و بدن است و شهروندان به هیچ وجه از هم جدا نیستند و جامعه یک و تنها یک موجود زنده است. عدم تناسب بین برخورد حکومت در ابعاد مختلف توسعه و با گروه های مختلف دقیقا مشابه مثال ابتدای متن خواهد بود و به هیچ عنوان توسعه از چنین مسیری تحقق نخواهد یافت، چرا که اولین قربانی آن اعتماد است.
مهمترین نکته در تحقق توسعه از نگاه مردم این است که آنها باید بدانند همه اعضای جامعه (دولت و مردم) در کنار هم به دنبال تحقق همه ابعاد توسعه هستند. اگر بخشی از مردم با بخشی از توسعه موافق نباشند، یا دولت با بخشی از توسعه ای که اکثریت مردم خواهان آن هستند موافق نباشد، این تعارض اصلی ترین موانع توسعه را خلق خواهد کرد و رابطه ای مشابه رابطه «آغوش و لگد» ایجاد می کند. پس از چند بار که لگد به ساق پای شما وارد شود، شما آغوش را نیز نخواهید پذیرفت و به نجواهای محبت آمیز اعتماد نمی کنید و این آغاز نزول خواهد بود.
این سومین سال متوالی است که شاخص ترکیبی توسعه محاسبه و منتشر می شود. زمانی که از توسعه یا پیشرفت و حتی رشد صحبت می کنیم، باید وضعیت و مسیر حرکت را ارزیابی کرد و دقیق مشخص کرد که وضعیت آغوش و وضعیت لگد در کدام ابعاد رخ می دهد. باید شاخصی بتواند به صورت کمی و دقیق و البته همه جانبه جایگاه هر ساله کشورها را نمایش دهد. بدون وجود شاخص صحبت از توسعه یافتگی کشورها قابل اتکا نخواهد بود. در مقابل زمانی که برای یک مفهوم بسیط و گسترده ای مانند توسعه با تعداد زیادی شاخص جزئی روبرو هستیم، سردرگم خواهیم شد پس لازم است با مدلی تلفیقی به ساده سازی خروجی های داده های متعدد بپردازیم تا مطالعه آن ساده تر شود. با اجرای این دو اقدام، گامی در جهت شفافیت فضای توسعه ایران و البته سایر کشورهای جهان برداشته خواهد شد.
کتاب توسعه ۱۴۰۱ که سال سوم انتشار و نسخه یکم کتاب توسعه (پس از گزارش مقدماتی و گزارش صفر) می باشد، با داده های سال گذشته وضعیت توسعه کشورهای جهان را در ابعاد مختلف مورد بررسی قرار داده و رتبه بندی نموده است. در رتبه بندی صورت گرفته کشور ایران در رتبه ۱۱۷ از بین ۱۵۴ کشور قرار گرفته است که در طول سال گذشته ۱۲ رتبه در شاخص ترکیبی توسعه تنزل داشته است و این زنگ خطریست برای توسعه ایران. در کتاب توسعه ۱۴۰۱ قطعات پازل توسعه ایران که چنین وضعیتی را ایجاد نموده است، مورد تحلیل قرار گرفته است. قرار گرفتن دانمارک، فنلاند و نروژ در صدر جدول توسعه و قرار گرفتن افغانستان، چاد و یمن در پایان این جدول نیز قابل پیش بینی بود.
در کل وضعیت توسعه یافتگی جهان به طور میانگین در طول سال ۲۰۲۲ رو به بهبود بوده است و با وجود کاهش توسعه از منظر سیاسی و اجتماعی و کمی هم زیست محیطی اما توسعه از منظر فردی افزایش قابل توجهی داشته است که عمدتا به دلیل بهبود دسترسی مردم به امکانات اولیه زندگی بوده است. اروپا و آمریکای شمالی در بسیاری از حوزه ها پیشتاز هستند، اما کشورهای آمریکای جنوبی مانند شیلی روند توسعه بسیار سریعی را طی می کنند و کشورهای آسیایی مانند کره جنوبی رسما به جمع کشورهای توسعه یافته اضافه شدند.
اگر به کشورهای منطقه نگاه کنیم، کشور عراق در بسیاری از شاخص ها بهبود قابل توجهی داشته است و در بسیاری از منظرها حتی توانسته رتبه خود را بهبود بدهد. کشورهایی مانند ارمنستان، قزاقستان و عربستان نیز از بین کشورهای منطقه توسعه قابل توجهی داشته اند و چند بار در بین کشورهایی قرار گرفتند که بیشترین بهبود در رتبه را داشتند. از سوی دیگر عملکرد ترکیه تقریبا در اکثر منظرهای توسعه قابل قبول نبوده و این کشور در کنار برزیل در حال تنزل در شاخص های توسعه است.
برای اطلاعات بیشتر و تحلیل در رابطه وضعیت کشورهای مختلف در ابعاد مختلف توسعه و همچنین تبیین تفصیلی وضعیت توسعه ایران در هر یک از شاخص ها، دامنه ها و ابعاد توسعه منتظر کتاب توسعه ۱۴۰۱ باشید.
* پژوهشگر پویش فکری توسعه
