خیابانی در تهران که قرار بود شانزلیزه باشد

 لاله زار از قدیمی ترین خیابان های تهران است که روزگار بلندی بر آن در دوره های مختلف گذشته است؛ روزگاری که باغی بزرگ بود و پر از لاله یا روز هایی که روشنفکران در آن برای بحث و گفتگو دورهمی برگزار می کردند. یا حتی دورانی که مراکز فرهنگی و تفریحی اش رو به ابتذال و فساد گذاشت تا فرهنگ ایرانی-اسلامی در تهاجم فرهنگ بیگانه به فراموشی سپرده شود.

به گزارش تین نیوز به نقل از همشهری آنلاین، خیابان لاله زار به سبب دوران رفته بر آن حائز اهمیت و بررسی است. به همین دلیل، برخی از مراکز اجتماعی و سیاسی آن در سومین تور تهرانگردی مرکز تهران شناسی همشهری، مقصد گردشگران و کارشناسان می شود.

یستگاه نخست سفر یک روزه به خیابان لاله زار، مدرسه دارالفنون در خیابان ناصر خسرو است؛ محل آموزش علوم و فنون جدید که بسیاری آن را نخستین دانشگاه مدرن تهران می دانند. گردشگران همراه با استادان و راویان سومین تور، از در ورودی کوچک وارد مدرسه ای شدند که بزرگان متعددی در آن تعلیم و تربیت دیده اند.

نصرالله حدادی، تهران شناس روایتگری دارالفنون را با این جمله آغاز می کند: «در معماری قدیم از سنگ خارا یا همان گرانیت برای ساخت نهایی راهرو ها و پله ها استفاده می کردند. کسی علت آن را می داند؟» بعد از کمی سکوت، حدادی ادامه می دهد: «به دلیل وجود شیار های بسیار ریز در بافت این نوع سنگ، احتمال سرخوردن روی آن به حداقل می رسد.» از راهرویی تقریبا باریک و طولانی، پیش می رویم. بعد از گذر از دری بزرگ و چوبی، حیاط با درختانی سر به آسمان ساییده و حوضی بزرگ نمایان می شود. صدای پرندگان، بی وقفه شنیده می شود.

حدادی رو به گردشگران می گوید: «ویژگی معماری اصیل ایرانی در گذشته، درون گرایی آن بوده است؛ یعنی همه پنجره ها رو به درون و حیاط خانه و عمارت باز می شدند. به غیر از این ویژگی متمایز، می توان از توجه معماران آن زمان به ۳عنصر نور، درخت و آب (حوض) هم نام برد؛ عناصری که به دلپذیری فضای خانه و عمارت و همچنین کاهش احتمال خطر به وقت وقوع بلایی مانند آتش سوزی (استفاده از مصالح ایمن مانند آجر ایرانی) کمک می کرد.»

گردشگران دقایقی را سرگرم تماشا و عکاسی از حیاط فراخ دارالفنون می شوند. حجت الاسلام کاظم زاده، عضو خانه طلاب جوان می گوید: «موضوع سومین تور تهرانگردی ما به خیابان و محدوده لاله زار اختصاص دارد که قرار بوده در زمان پهلوی با هدف رواج سبک زندگی غربی و فساد، به شانزلیزه ایران تبدیل شود.»

حدادی در این باره می گوید: «امیرکبیر ازجمله عالم ترین و مردمی ترین دولتمردان در سلسله قاجار بوده که اهداف بزرگی را در راستای فرهنگ، اقتصاد و سیاست ملی دنبال می کرد؛ اهدافی که دست بیگانگان را از منابع و سرمایه های ایران کوتاه می کرد و واضح است که این ایجاد استقلال و ملی گرایی به کام دشمنان داخلی و خارجی خوش نمی آمد. امیرکبیر دارالفنون را ۹دی ۱۲۳۰خورشیدی بنانهاد تا نظام آموزش و پرورش ایران مستقل از مقاصد دولت های استعمارگر باشد؛ نظامی مدرنیزاسیون شده براساس آموزه های بومی ایران. امیرکبیر معتقد بود فرهنگ غنی ایران باید از طریق یک نظام آموزشی بومی، ارائه شود.

او دارالفنون را با همه امکانات تاسیس کرد تا محصلان به بهانه بورسیه، غرب زده و غرب نشین نشوند. حتی برای بعد از فارغ التحصیلی محصلان از دارالفنون، طرح دارالصنایع را تدارک دید تا محصلان بلافاصله بعد از تعلیم، سرگرم صنعت، هنر و نظام شوند. همچنین معتقد بود استادان دارالفنون نباید غیرایرانی باشند. برای این منظور سعی داشت هم دانش آموختگان ایرانی فرنگ رفته را به کشور بازگرداند و هم هزینه های هنگفتی که صرف بورسیه شاهزادگان می شد را صرف به خدمت گیری استادان خارجی در دارالفنون کند. اما متأسفانه با توجه به دسیسه های فراوانی که علیه نخستین صدراعظم ناصرالدین شاه شد، او ۱۱یا ۱۲روز بعد از افتتاح دارالفنون به شهادت رسید.

دولت مستعجل امیرکبیر او را از ادامه اقدامات تأثیرگذارش بازداشت. همچنان که دشمنان حتی پس از مرگش نیز او را با تحریف رها نکردند. ساختمان اولیه دارالفنون تا حدود سال ۱۳۰۲پابرجا بود تا اینکه در زمان پهلوی اول دستور تخریب و ساخت دوباره آن صادر می شود.

نیکولای مارکف روسی، معمار دوم این بنای تاریخی است. مدرسه دارالفنون تا قبل از انقلاب مشروطه در خدمت طبقه اشراف و اعیان بود و بعد از ۱۲۷۵همه اقشار از شاهزاده و درباری تا رعیت و عوام از تحصیل در آن بهره می بردند. تا همین ۲۵.۲۰سال پیش هم هیاهوی دانش آموزان در آن شنیده می شد، اما حالا توسط سازمان آموزش و پرورش در حال بازسازی و تبدیل به موزه است.

در تأیید اقدامات این صدراعظم ایرانی همین بس که رهبر معظم انقلاب فرموده اند اگر قرار است تأثیرگذار باشیم در مدت اندک مانند میرزا تقی خان فراهانی (۳سال و ۲۷یا ۲۸روز) هم می توان تأثیرگذار بود.» در ادامه، گردشگران از کلاس های درسی که بسیاری از شخصیت های برجسته علمی، هنری، اقتصادی و سیاسی در آن ها مشغول مشق بودند، بازدید کردند.

روزگار پول سیاه

گردشگران خود را از مسیر خیابان های ناصرخسرو و امیرکبیر به ضلع شرقی میدان امام خمینی (ره) یا همان میدان توپخانه سابق می رسانند؛ درست مقابل ساختمان آجری بانک شاهنشاهی ایران که نصرالله حدادی می گوید: «بانک شاهنشاهی نخستین بانک ایران است که سال ۱۲۶۷شخصی با نام بارون جولیوس دو رویترز یهودی-انگلیسی به کمک یک تاجر شیرازی و با اعطای وام به ناصرالدین شاه، امتیاز تاسیس آن را خرید. تا پیش از تاسیس این بانک، مسکوکات (سکه با فلز های نیکل، مس، نقره و طلا) در بازار داخلی دارای ارزش و قابل دادوستد بودند.

سکه نیکل و مس را پول سیاه و سکه نقره و طلا را پول سفید می دانستند. با تاسیس این بانک، انگلیسی ها پول کاغذی را وارد بازار می کنند. تا سال ها مردم در برابر پول کاغذی که در زمان ناصرالدین شاه اسکناس صد تومانی بیشتر منتشر می شد، مقاومت می کردند. چون نقل رشوه، ربا و نزول این بانک میان مردم پیچیده بود و بسیاری از تجار در دام آن گرفتار شده بودند.

یکی از اهدافی که در سایه تاسیس این بانک دنبال می شد کاهش ارزش پول ملی ایران و گسترش بازار واحد پولی اروپایی بود. تا اینکه سال۱۳۲۷دولت وقت ایران، خواستار تعطیلی بانک شاهنشاهی شد و بانک های ملی (به روایتی با کمک مالی مردم) و قشون سپه را تاسیس کرد تا نظام اقتصادی و مالی ایران از سلطه انگلیس و روسیه خارج شود.

البته این اتفاق به صورت کامل در ساعت ۱۴:۳۰روز ۱۲بهمن ۱۳۳۱به دستور دکتر مصدق رخ داد تا ضرب سکه، عیارسنجی ارزش پول و مدیریت بازار مالی داخلی از طریق نظام بانکی ملی انجام پذیرد. گفته می شود معمار اصلی ساختمان بانک شاهنشاهی، استاد لرزاده بوده که آن زمان بنای آن را در زمین ملک قهرمان میرزا یکی از شاهزادگان قجری، پی ریزی می کنند. ساختار معماری این میدان بر پایه قرینه سازی استوار بوده است.»

مغازه مدفروشی خواص

بعد از اقامه نماز در مسجد بزرگ لاله زار، گردشگران با پیاده روی در بخش هایی از کوچه مهران و برلن، خود را به پاساژ جنرال مد می رسانند. قهرمانی در روایت این مرکز خرید قدیمی می گوید: «ظهور پدیده مد و مدگرایی در تهران با شکل و شمایلی مدرن را می توان به مرکز جنرال مد تهران در سال ۱۳۴۰نسبت داد. آن زمان که اوضاع اقتصادی عموم مردم نابه سامان بود و کاخ نشینان از بیشترین منابع درآمدی و امتیازی برخوردار بودند، رژیم پهلوی به دنبال ضریب دادن تجمل، مد و گرایش جوانان به سبک و سیاق کشور های غربی و اروپایی بود.

از خیاط خانه و بوتیک زینت شاه محدوده خیابان امیریه اگر بگذریم جنرال مد یکی از بزرگ ترین و به روزترین مراکز مدگرایی در تهران محسوب می شد؛ مرکزی که در کنار ده ها خیاط خانه (بیشتر ارمنی) خیابان لاله زار فعالیت خود را از حدود سال ۱۳۴۱آغاز کرد. جنرال مد نخستین بنگاه تولیدی مد بود که قرار بود دنباله رو بوتیک ها و مغازه های بزرگ نیویورک، لندن و پاریس در طراحی مد و ایجاد بازار مصرف باشد. البته که بیشتر مشتری های آن از خانواده اعیان و مقربین دربار سلطنتی بودند. به ویژه از زمانی که پای اجناس خارجی و وارداتی نیز به این مرکز باز شد.

از آنجا که این مرکز فروش در مجاورت محله های ثروتمندنشین و سفیران سفارتخانه ها بود، مورد استقبال آن ها قرار گرفت. در واقع خیاطی مدرن و طراحی پوشاک آن هم منطبق بر معیار ها و اصول زیبایی شناسانه غرب و اروپا با فعالیت جنرال مد بسیار قوت گرفت. در این میان، چون اغلب بانوان در آن زمان چادری بودند راهی به آن مرکز نداشتند و همانطور که عرض کردم استقبال از مدگرایی آن هم با سبک و سیاق غیرایرانی فقط محدود به طبقه ثروتمند جامعه می شد که خود را روشنفکر و مدرن می دانستند.»

حدادی نیز تأکید می کند: «از دهه ۲۰، حکومت به دنبال غالب کردن فرهنگ غرب بر ایران بود. یکی از مظاهر این ادعا هم راه اندازی مراکز تولید و فروش مد بود. در خیابان لاله زار هم فروشگاه های فراوان فعال شد مانند پیرایش، توماجیان، مُدیس (مزون مخصوص شاه) و چین چیلا. چین چیلا نوعی پشم نرم و بلند از خرگوش است که فردی با نام سیدضیا آن ها را در اراضی عباس آباد فعلی پرورش می داد برای تزیین سردست پالتوی زنانه که آن روز ها بسیار مد بود.

لوگوی جنرال مد طوری طراحی شده بود که مفهوم «برای همه اعضای خانواده لباس داریم» را القا می کرد. فضای داخلی فروشگاه هم به گونه ای بود که وقتی وارد آن می شدند گویی وارد یکی از شهر های فرنگی شده اند. در واقع با افزایش فروشگاه هایی این چنین، می خواستند تولید پوشاک ملی را از ما بگیرند و اشرافیت را رواج دهند. از بین بردن هویت برای مالکان این فروشگاه و البته صاحبان حکومت در پشت پرده به گونه ای بود که با اجرای «حراج» سعی در ترغیب دیگر طبقات جامعه در مصرف محصولات خود داشتند.»

سرکوب آزادی بیان در مطبوعات و سیرک دختر شایسته

حالا دیگر نوبت مؤسسه مطبوعاتی و روزنامه کیهان است. گردشگران مقابل در اصلی آن می ایستند و محمدرضا امینی، نویسنده و پژوهشگر می گوید: «روزنامه کیهان نخستین بار ۳خرداد ۱۳۲۱توسط عبدالرحمن فرامرزی به عنوان مالک و مصطفی مصباح زاده منتشر شد. این روزنامه در حکومت پهلوی به مثابه یک تریبون و ارگان دولتی فعالیت می کرد به طوری که انتصاب و عزل در آن از سطح مدیریتی تا خبرنگاری زیر نظر حکومت وقت انجام می گرفت. حتی یک اتاق ویژه سانسور در این مؤسسه وجود داشت که همه مطالب چاپ فردا از آن سر درمی آورد. این یعنی سرکوب آزادی بیان. به عنوان مثال میناب به دلایل بسیار از جمله آب و هوای خوش، مورد توجه خاندان پهلوی بود.

دهه۵۰ سیلی در این شهر جاری می شود. یک زن باردار در پی آن آسیب می بیند و، چون امکانات برای رساندن او به بیمارستان در این شهر کافی نبوده، زن فوت می کند. یکی از خبرنگاران کیهان این داستان را در قالب گزارشی پوشش می دهد و گزارش به چاپ می رسد. همین مسئله باعث توقیف روزنامه می شود؛ چراکه شاه آن گزارش را سندی بر اجحافش در حق اهالی میناب می دید.

چند روز بعد از رفع توقیف نیز همان خبرنگار، در ستونی به توضیح و تفصیل خدمات بی شمار حکومت پهلوی به شهر میناب می پردازد! مجله زن روز یکی از مجلات و زیرمجموعه روزنامه کیهان است که بهمن ۱۳۴۳ به چاپ رسید. متولیان فرهنگی این مجله بکر به دنبال سیاست های کلان سلطنتی در حوزه زنان با رویکرد شیوه های زن مدرن شده، بودند.

نخستین شماره زن روز با آگهی مراسم انتخاب دختر شایسته سال ایران به دست مردم رسید. در واقع این هدف اصلی متولیان بود که در پی سیاست های بین المللی دنبال می شد. همان سال، ۳۹کشور دیگر درصدد اجرای مراسم دختر شایسته بودند. دی ماه ۱۳۴۴ این مراسم در سطح جهانی برگزار شد و نماینده ای از ایران نیز در آن حضور داشت. ویژگی های دختر شایسته (ابتدا این مراسم با نام های دختر بهار و دختر ایران برگزار می شد) شامل خوش تیپ بودن، خوش عکس بودن، خوش اندام بودن، زیبابودن، باسلیقه بودن، باهوش بودن، رمانتیک بودن بود که باید زیر۲۵سال، ازدواج نکرده و از خانواده محترمی می بود.

در قبال این ویژگی ها جوایزی مانند ساعت مچی یا رادیو ترانزیستوری می دادند. البته جوایز در بخش جهانی شامل گردش یک ساله دور دنیا، ۵هزار دلار نقد و ده ها دست لباس بود. تا سال ۱۳۵۰آمار شرکت کننده های این مراسم قابل توجه بود، اما یکباره با سیر نزولی مواجه شدند؛ سیری که متولیان و سیاستگذاران آن را نگران کرد طوری که در شماره ای از مجله تیتر زدند دخترها، از امل ها نترسید! یک دختر هم نامه به دفتر مجله می فرستد که من دختری تحصیل کرده و چادری از یک خانواده فرهنگی هستم و این مقاله شما کاملا مغایر با واقعیت های جامعه است.

این بدان معناست که فرهنگ عموم جامعه به واسطه بارقه های انقلاب، رو به سوی فرهنگ اسلامی و ایرانی حرکت می کرد. مجله زن روز که رکورد پرتیراژترین مجله تاریخ مطبوعات ایران را داشت تا منافع خود را در تهدید و خطر دید، دست به کار شد تا تصویر جدیدی از زن مدرن در حال رانندگی، تحصیل در دانشگاه، فعالیت های اداری و دولتی ارائه دهد. حتی سال ۱۳۵۵با حمایت دولت رفراندوم مطبوعاتی برگزار کرد که آیا موافق چادر هستی یا نه؟ نتیجه این شد که فرهنگ دستوری و مغایر با ارزش های عموم جامعه آن ها شکست خورد. بیش از ۸۵درصد از زنان شرکت کننده در رفراندوم رأی به چادر و پوشش اسلامی دادند. این پایانی بود برای مجله زن روز که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی با رویکرد های متناسبی به چاپ خود ادامه داد.»

انتشاراتی برای روشنگری

ایستگاه آخر، شرکت سهامی انتشار است. محمدرضا رضایی در توضیح روایت مؤسسه انتشار می گوید: «در دهه های ۲۰.۳۰ اغلب کتابفروشی های تهران حوالی خیابان ناصرخسرو، بازاربزرگ و جمهوری واقع بودند. از دهه۴۰کتابفروشی ها ضمن افزایش تعداد، به حوالی دانشگاه تهران نقل مکان کردند. طولی نکشید که آن حوالی به پاتوقی برای کتابخوان های مذهبی و توده ای تبدیل شد؛ پاتوقی که بعضا جلسات بحث و گفتگو هم در آن شکل می گرفت.

آن زمان من ویزیتور یا همان فروشنده سیار کتاب در شرکت انتشار بودم؛ شرکتی انتشاراتی که با همراهی مهندس بازرگان و مرحوم طالقانی آغاز به کار کرد. مدتی که مشغول کار بودم، متوجه یکسری مشکلات شدم که کتابخوان های مذهبی از آن ها گلایه داشتند مانند کمبود منابع اختصاصی و عمیق یا فقدان منابع مذهبی به زبان ساده. فرصتی پیش آمد و در محضر بزرگانی مانند مطهری، طالقانی و بازرگان این مشکلات را مطرح کردیم. آن ها نیز در جلسات شرکت انتشار، مشکلات را پیگیری کردند و مقرر شد تا کتبی هم نگارش پیدا کنند و به چاپ برسند که «داستان راستان» یکی از آن هاست.

خلاصه با سختی فراوان این مراحل طی شد و بنده نیز به سبب علاقه و شغلی که داشتم خودم کتب آماده چاپ را برای تصحیح به دست استاد مطهری می رساندم. داستان راستان که چاپ شد آن را به کتابفروشی های مختلف برای معرفی بردم. فروش آن به قدری بود که در بازار کتاب، همه از آن حرف و سخن می گفتند. تا سال ۱۳۵۱بیش از ۵۷هزار نسخه از آن را منتشر کردیم. سال ۱۳۵۱نیز استاد مطهری تصمیم گرفتند با راه اندازی انتشارات صدرا، چاپ کتاب هایشان را ادامه دهند.»

حدادی روایت را ادامه می دهد: «لطفی که شرکت انتشار با چاپ کتاب های موردنیاز در حق مردم و اهل کتاب کرده واقعا جبران ناشدنی است. ویژگی دیگر محصولات فرهنگی این شرکت، ارزان قیمت بودن آن هاست. گاهی پیش آمده که در قیمت گذاری متضرر هم شده اند.»