◄ انتقال آب از دریای عمان و خلیج فارس؛ راه حل یگانه و اجتناب ناپذیر برای حل بحران آب

تین نیوز |

محمد اسمعیل علیخانی:

مقدمه:

 در مقاله های  پیشین  از جمله  تغییر پایتخت و آبادانی سواحل جنوبی ایران،  پیشینه مطالعات  جامع کلان شهر تهران به طور خلاصه توضیح داده شد  [ از سال ۱۳۴۵ اولین طرح جامع  شهر تهران توسط مشاور عبدالعزیز فرمانفرمائیان باهمکاری مشاور « امان اند ویتنی»  و چند موسسه معتبر خارجی  دیگر طی دو سال انجام و در سال ۱۳۴۷ به تصویب شورای عالی شهرسازی و معماری ایران رسید].

 یکی از نکات مهم اختلاف مسئولان با مهندس مشاور، حد نهایی جمعیت تهران بود، [ مشاور رقم ۱۲ الی ۱۶ میلیون نفر در سال ۱۳۷۰ را مد نظر داشت، اما وزارت نیرو اعلام کرد امکان تهیه آب برای  بیش از ۴ میلیون نفر را ندارد.] در نهایت  مقامات بالاتر بر رقم  ۵ میلیون نفر  صحه گذاشتند.

  بر این اساس طرح جامع تهران با نام فرمانفرما - ویکتور گروئن با تعیین تراکم برای مناطق مختلف تهران  منتشر و  علاوه بر آن  ساخت و ساز در منطقه ۲۲  کنونی در غرب تهران به عنوان  ریه شهر  ممنوع اعلام شد. 

  به اختصار بعدها - علاوه بر افزایش بی رویه تراکم  در مناطق مختلف -  ممنوعیت  منطقه ۲۲ هم شکسته شد و به یکی از پر تراکم ترین مناطق  در غرب شهر تهران بدل شد، که یکی از دلایل تشدید آلودگی هوا در روزهای خاص  همین موضوع است، ( اگرچه تراکم در سایر مناطق و جریان ترافیک و راهبندان ها هم….)

امروزه فروش تراکم توسط شهرداری مناطق امری عادی و تدریجا به منبع  مالی قابل ملاحظه، سهل الوصول و قابل اتکا برای شهرداری  کلان شهر تهران  در آمده و به تقلید از تهران همه کلان  شهرهای دیگر  ایران  فارغ از مشکلات آب، آلودگی هوا، کمبود سطح معابر، … و  در مجموع انواع کمبودها ونارسایی های  آشکار و پنهان از تهران  تقلید نمودند..، اینک  انواع  مشکلات بزرگ و کوچک  بر زندگی مردم سایه  افکنده که  فهرست  انواع آنها  ملال آور است، همه ما با عناوینی مانند ناترازی آب، برق، گاز، راهبندان ها، آلودگی فراتر از سطح  قابل تحمل تا تصور و تکالیف متعددی که صاحب نظران برای حکمرانی تعریف  و تعیین  می کنند آشناییم  اما هنوز این نوک کوه یخی است که هویدا شده  و  به قول معروف  سر گنده زیر لحاف است.  

 کمتر  کارشناسی است که نداند ریشه اغلب این  مشکلات و ناترازی ها  فروش تراکم بیش از  حد مقرر و در نهایت جمعیت فراتر از ظرفیت کلان شهرهاست. اما تعجب می کنیم وقتی  شهرداری تهران می‌گوید، به زودی خانه های خراب شده  در جنگ ۱۲   روزه  اسرائیل  علیه ایران با راهکار افزایش تراکم ساختمان های تخریب شده و درآمد حاصله از فروش تراکم بازسازی  خواهیم کرد! این نشان می‌دهد که هنوز بسیاری از مقامات مسئول به اشتباه فاجعه بار فروش تراکم  پی نبرده،  قبح موضوع و پی آمدهای گوناگون آن را…. نمی دانند.

 متقابلا در ازای این همه خبر بد، جسته و گریخته خبرهای خوبی مانند تهیه و اجرای پروژه هایی  مانند انتقال آب  از سواحل جنوب به اصفهان توسط کارخانجات فولاد اصفهان  و  یا اهتمام به  تهیه و اجرای پروژه بزرگ پنل های خورشیدی یا برق تجدید پذیر، آبادانی  سواحل مکران، انتقال آب سد طالقان به تهران  ومانند آن  هم شنیده می شود.

  اما ، بر آن باوریم که  حل  مشکلاتی با این ابعاد و اندازه به طور قطع با این اقدامات کوچک  جدا از هم  حل نخواهد شد، اگرچه  به طور موقت  و به ظاهر از التهاب مسئله خواهد کاست.

بدین ترتیب یک سوال بزرگ پیش روی ماست:  پس چه باید کرد؟

 قبلا هم گفته شده و تکرار آن ضروری است که توسعه زیربناها یک امر چند بعدی است و توسعه موزون و   کارآمد زمانی محقق می شود که از یک سو همه ابعاد توسعه زیربناها متناسب با هم انجام و از دیگر سو توسعه اجتماعی متناسب با آن محقق شود،

با توجه به آن که توسعه اجتماعی از وظایف گروه ما نیست صرفا موضوع  توسعه  موزون اقتصادی  را  در این مقاله تا حد  ممکن و مقدور پی می گیریم. 

توسعه  موزون مانند یک آهنگ و اجزای آن  نوازندگان  مختلفی  هستند که هر کدام  ساز خود را می زنند اما هماهنگ باهم، رهبر ارکستر به طور مداوم کار اعضا را  کنترل  و هماهنگ می کند.

 در توسعه کشور بخش‌ های مختلف مانند حمل و نقل و انبارداری، ساختمان، صنعت، معدن، انرژی‌، آب، کشاورزی، هتل متل و رستوران .. و بالاخره سایر خدمات وجود دارند.

توسعه موزون باید در همه زیربخش‌ ها و بخش‌ ها متناسب با هم اتفاق بیافتد.

 نکته جالب توجه آن که [ ایران از دهه ۷۰  ایران به دانش بومی ساخت سانتریفیوژ دست یافت دستگاهی پیچیده که برای  غنی سازی اورانیوم به کار می‌ رود و از ظریف ترین فناوری جهان محسوب می شود، اما از اصلاح  فناوری کولر آبی  اختراعی مربوط به صد سال پیش که به تهدیدی برای منابع آب کشور بدل شد، ناکام ماند. پرسش اساسی این است، چرا کشوری که می تواند پیچیده ترین تجهیزات هسته ای را بسازد  در اصلاح و  بهینه سازی  بسیاری فناوری های ساده مانند کولر آبی و….ناکام مانده.؟]*هربرت ماکوزه  در کتاب انسان تک ساحتی (یک بعدی)  هشدار می‌ دهد  که تمرکز افراطی  بر یک حوزه و غفلت از حوزه های دیگر،  جامعه را از تعادل خارج می کند.

 به عنوان مثال  ولو تکراری:  در دهه ۴۰ همزمان با مطالعات جامع شهر تهران  مطالعات  آمایش سرزمین ایران به مهندس مشاور ستیران واگذار شد، از جمله خروجی های مهم این مطالعه منع بارگذاری جمعیت روی کلان شهرهای کشور از  جمله تهران ( عمدتا به دلیل کمبود آب ) بود.

 در مطالعات  چند لایه آمایش سرزمین، محل منابع آب، زمین های قابل کشت و زرع آبی و دیم،  منابع انرژی و مسیر لوله های نفت و گاز، مراکز تولید برق، نیروگاه ها و مسیر دکل های انتقال برق، مراکز  و مناطق جمعیت پذیر و جمعیت فرست، محل معادن و مراکز صنعتی بزرگ  مانند صنایع فلزی و پتروشیمی ( همه در سواحل جنوب ) و …، بالاخره شبکه  بزرگراه ها و آزادراه ها و راه  آهن  ها، فرودگاه ها و بنادر با ذکر ظرفیت  تهیه،  با ذکر سال هدف ( مثلا ۱۳۸۱ یعنی حدود ۲۵ سال بعد)  ارائه شده بود.

 بدیهی است، در هر بخش  مطالعات لازم انجام و پروژه های حایز اولویت ۲۵ سال اول  استخراج و ارائه گردید که به هیچ یک از نتایج مهم  آن مطالعه توجه نشد و بدترین آنها حد نهایی جمعیت شهرها بود.

لازم به توضیح است که بیشتر کلان شهرهای بزرگ دنیا مانند نیویورک، سانفرانسیسکو، لندن، پاریس، تورنتو، آمستردام و.. یا در کنار دریا واقعند و یا یک رودخانه بزرگ قابل  کشتیرانی از میانه شهر  می گذرد و شاید بهتر باشد بگوئیم  کلانشهر ها در کنار رودخانه شکل گرفته اند.

اینکه  مسئولان و  علاقمندان، مهندسان مشاور مناطق در  کلان شهرهای  کشور به این مهم  توجه  نکرده اند، محل سوال است.  از حدود  پنجاه سال پیش و بیشتر  موضوع کمبود آب  تهران  ‌بلکه کشور  مورد توجه بوده و علاوه بر مطالعات آمایش  در جای جای کشور  مطرح بوده است، برای مثال  :

[اسدالله علم  می‌گوید : روزی شاه  از  ریچارد فرای ایران شناس مشهور آمریکایی  و استاد دانشگاه هاروارد پرسید« به نظر شما مهم ترین مسئله ایران چیست »؟

  او بی درنگ پاسخ داد  « مهمترین مسئله تمدن ایران آب است، د‌و کار نباید کرد:  نخست  توسعه صنعتی بی توجه به ظرفیت منابع آبی  دوم رها کردن مدیریت جمعیت» این پاسخ  جمع بندی او پس از چندین دهه پژوهش در مورد فلات ایران بود] ** آنکه مطالعات  آمایش،  سرزمین در همین دهه  به همین نتیجه رسیده که  در چند دهه اخیر بی  توجه از آن گذشتند.

مجددا حدود ده سال قبل در کنفرانس بین المللی  حمل  و نقل که  به همت شهرداری تهران بر گزار می شد، در این زمینه مقاله ای نوشتم و ضمن بر شمردن  معایب و خطرات  افزایش تراکم،  آن را به فروش ریه تشبیه کردم  و در کنار. آن. راه های  کسب درآمد موجه  به تقلید از دیگر کلان شهر ها را برشمردم. مقاله  حایز  رتبه اول و  در یافت جایزه هم شد ، اما  فروش تراکم همچنان ادامه یافت.

 اینک پس از گذشت  نزدیک ۵۰ سال از زمان اطهار نظر  ریچارد فرای،  و علاوه بر آن مطالعات آمایش سرزمین و شکستن بسیاری محدودیت های مهم تعریف شده در آن مطالعه، به طور قطع همه مولفه های توسعه به هم ریخته و نیاز به بازنگری دارد.

 برای روشن شدن مطلب مواردی را با هم مرور می کنیم.

 بین تهران و کرج علاوه بر راه آهن شهری، راه آهن، جاده قدیم، جاده مخصوص، آزادراه تهران کرج دو  آزادراه  اضافه شده با این همه  در ساعات  حساس صبح و بعد از ظهر، شاهد راهبندان های دور از انتظار در این فاصله هستیم.

 در فاصله  کرج قزوین هم  با وجود راه آهن و قطار شهری کرج هشتگرد، جاده قدیم و آزادراه ۶ خطه  شاهد راهبندان های طولانی هستیم و به تحقیق در شبکه راه ها و آزادراه ها این محور اولویت نخست  توسعه است، که شوربختانه  در طول قابل  ملاحظه حریم آن بدون تامل و آینده نگری به قطار شهری واگذار و توسعه محور را به بن بست کشانده،( اشتباهی که در محور تهران قم حدفاصل عوارضی تهران تا انشعاب فرودگاه بین المللی امام خمینی هم رخ داده است).

 به هرحال  این دو مثال ملموس نشان می‌ دهد که یک اتفاق ناموزون رخ داده که پیامد آن  راهبندان های طولانی در همه راه های منتهی به تهران شده است  و به طور قطع این اتفاق  یعنی کافی نبودن  زیربناهای حمل و نقل اعم از  درون  و برون شهری،  چیزی  جز جمعیت  بیش از حد مجاز در کلان شهرها —ناشی از افزایش  و فروش تراکم —نیست. 

شبکه مترو تعریف شده اولیه برای یک شهر ۵ میلیون نفری  بوده و  در شرایط افزایش بی رویه جمعیت به ۱۰ میلیون نفر و بیشتر، کمبود عرض معابر و فقدان پارکینگ، طول قطار زیر زمینی لازم هم چند برابر خواهد شد و با ترتیبی که پیش می‌ رود حدی برای آنها نمی توان تعریف کرد.

اجازه ساخت و ساز در منطقه ۲۲ و فروش تراکم، ( علیرغم  تعبیه دریاچه  محصور در دیواره  برج و باروها ) این منطقه را به جنگل انبوه ساختمان ها تبدیل و  تهویه هوای تهران را  به یک مسئله ظاهرا  لاینحل  و یا ناگزیر به قبول  راه حل‌های  گران پر  هزینه تبدیل نموده است.

 در مجموع :

- بردن جمعیت به سواحل جنوب  و یا استقرار صنایع آب بر  در همان سواحل بسیار کم هزینه تر از انتقال آب از سواحل حنوب به تهران و دیگر کلان شهرها  و یا صنایع  فولاد اصفهان است، 

 - تامین هوای سالم برای کلان شهر تهران شاید بسیار پر هزینه تر از منع ساخت و ساز در منطقه ۲۲  و توقف فروش تراکم در دیگر مناطق باشد و بسیاری مطالب دیگر که از حوصله این مختصر خارج است.

با این همه همانطور که در مقاله تغییر پایتخت گفته شد، کلان شهر تهران  ( و دیگر کلان شهرهای کشور ) را نمی توان به امان خدا رها کرد و پایتخت را به جنوب یا آن طور که گفته اند به سواحل مکران برد. در حالی که جمعیت پایتخت سیاسی عشری از جمعیت تهران  بزرگ فعلی را خواهد کاست.

 در مقاله  قبل گفته شد  انتقال آب از دریای عمان و خلیج فارس  برای کلان شهر تهران و دیگر کلان شهر های کشور راه حل یگانه و اجتناب ناپذیر است، البته در حال حاضر این کار در جهان و منطقه سابقه دارد، و هم اکنون عربستان سعودی بزرگ‌ترین پروژه منطقه یعنی انتقال آب از خلیج فارس و دریای سرخ را در وسیع ترین مقیاس در دست اجرا دارد، این پروژه بزرگ‌ ترین  در نوع خود  است و  عربستان  اندوخته ها و درآمد در حال افول حاصله از فروش خود را با تعجیل تبدیل به سرمایه گذاری در امور گردشگری، کشاورزی... صنعت و هوش مصنوعی می کند. 

در پروژه بزرگ آبرسانی عربستان، طول کانال های زیرزمینی ( شاید چند رشته لوله به قطر بالا) را  12,000‌کیلومتر  ذکر نموده اند.

 همزمان پروژه های بزرگ دیگری در دیگر بخش‌ها  در دست اجرا دارند.

در زمینه انتقال آب در طول زیاد علاوه بر عربستان، ، کشور لیبی در  دهه ۱۹۸۰  پروژه ای به نام رودخانه مصنوعی بزرگ یا « رودخانه دست ساز بزرگ»، تهیه و اجرا نمود، که  تا آن زمان یکی از بزرگ‌ترین  پروژه های آبرسانی جهان ... هدف آن انتقال آب  از منابع آب فسیلی  ( آب های  زیرزمینی میلیون ها ساله )  در صحرای لیبی  به مناطق  پر جمعیت  و خشک شمالی بود.این پروژه در دهه  ۱۹۸۰  آغاز  و  در طول ۲۸۰۰  کیلومتر اجرا شد که آب را از حدود ۱۳۰۰ چاه با عمق بیش از ۵۰۰ متر به شهرهایی مانند  بنغازی و طرابلس  منتقل نمود.

هزینه پروژه نزدیک ۳۰ میلیارد دلار و همزمان ۳۷۰۰ کیلومتر راه جدید در کشور احداث و طی آن   علاوه  کارگران لیبیایی مهاجران آفریقایی نیز در این پروژه مشغول به کار شده و در اجرای پروژه ۲۵۰ میلیون متر مکعب خاکبرداری  و ۵۰۰ هزار قطعه لوله با قطر بالای بتونی ساختند.

به علت بازار کار خوبی که در لیبی برای این پروژه به وجود آمد، توافق امنیتی بین لیبی و اروپا برای مهار مهاجران  شکل گرفت.

در جنگ علیه حکومت قذافی به رهبری ناتو  در سال ۲۰۱۱ به کلی این پروژه کارخانه ها و انبار لوله منهدم شد،به صورتی که دسترسی ۷۰ درصد  شهروندان به آب ازبین رفت.

با آنکه نزدیک ۱۴ سال از  زمان جنگ می گذرد، هنوز مشکل آب مردم لیبی حل نشده و از همین رو عده ای یکی  از دلایل شروع جنگ لیبی  را حفظ و  تملک این منبع بزرگ آب زیرزمینی  می دانند.

داستان غم انگیز پروژه آب لیبی به ما می آموزد که چگونه  سیاست می تواند یک کشور را ابتدا با جنگ نابود  و سپس مردم آن را با تشنگی از پا در آورد.

پیش از لیبی انتقال آب  در طول زیاد و در حجم بالا در مقیاسی کوچکتر از لیبی  به ترتیب:

- در سال ۱۹۰۳ پروژه ۵۳۰ کیلومتری با لوله  به قطر ۷۵۰ م م در غرب استرالیا و

- در سال ۱۹۴۴  و سال ۱۹۵۵  در مناطق دیگر استرالیا    و در سال ۱۹۱۳ در لس آنجلس آمریکا  سابقه دارد.

  عده ای از کارشناسان  انتقال آب از خلیج فارس را گران، هزینه یا قیمت تمام شده آب را بالا و غیر قابل  تحمل  و یا توجیه می دانند.

این اندیشه  می تواند در پی یک سوء تفاهم و یا سوء برداشت به وجود آمده باشد.‌دوستان توجه کنند که قرار نیست  همه آب مصرفی  شهر ها اعم از مصارف خانگی و صنعتی از خلیج فارس و یا دریای عمان تامین شود، بلکه فقط کمبود آب مصرفی از آب های جنوب تامین می شود که در نهایت شاید ۲۰ درصد کل  آب مصرفی کلان شهر ها   و… باشد. البته همزمان همه کلان شهر ها دچار ناترازی نیستند وبه آن  می افزاییم کارشناسان بر این باورند که  برطرف کردن نشتی آب  لوله آب کلان شهرها  مانند تهران معادل ۳۰ درصد آب مصرفی است و برطرف کردن آن قطعا موثر…. .

ببیشتر بهای سنگین این ۲۰ درصد آب با هزینه بالا را  و احدهای پر مصرف - نسبت به الگوها و معیار های تعیین شده -خواهند پرداخت،

 به باور من تعبیه یک یادو  لوله بتنی با قطر بالا  از خلیج  فارس ودریای عمان از جنوب تا شمال  و در مسیر انشعاباتی  در جهات شرقی - غربی از آنها  جدا و آب را به  مراکز مصرف وشبکه لوله کشی آنها می رساند. تعبیه  پمپ ها و ایستگاه پمپاژ  محل ونوع آنها،  توازی  خطوط لوله با خطوط برق فشار قوی . یا لوله های نفت و گاز برای استفاده از شبکه مخابراتی موجود آنها یا توازی خطوط آب با  محورهای شریانی راه وراه آهن، تعبیه پانلهای خورشیدی در طرفین راه سرویس لوله ها  وبالاخره  امکان سنجی ذخیره آب در گودال های طبیعی بمنظور فعالیت های کشاورزی خاص و محصولات  گران قیمت و یا تولیدات صنعتی  در مواقعی که ناترازی وجود ندارد، همه وهمه مستلزم مطالعه چند جانبه کامل است.

 از سوی دیگر میدان های نفت و گاز کشور نیازمند تجدید حیات و یا تکمیل پروژه های  نیمه کاره است. جذب سرمایه برای توسعه  این میدان ها و یا تکمیل  پروژه ها مستلزم تعاملی سازنده و پایدار با کشورهای مطرح  در جهان  و  دیگر علاقمندان است، منابع مالی قابل توجه برای پروژه های انتقال آب، توسعه سواحل جنوب برای اعزام جمعیت مازاد  از این تاریخ به بعد کلان شهرها،  ایجاد مراکز و نواحی مناسب برای  نصب پانل های خورشیدی  و دیگر پروژه های  ضروری که باید در  جاهای مختلف کشور اجرا شود و قبلا در مقاله تغییر پایتخت  مندرج در فصلنامه  شماره ۱۰۶ زمستان ۱۴۰۳  به آنها اشاره شده مستلزم تامین منابع مالی مطمئن و پایدار است که تنها منابع قابل اعتماد، همان صادرات  نفت و گاز مازاد است.

در خاتمه، مطالعات امکان سنجی و توجیه نهایی چنین پروژه های بزرگی از عهده  معدود  مهندس مشاور بزرگ بین المللی بر می آید. در غیر این صورت  کارها به صورت جزیره ای و ناسنجیده آغاز و مثل بسیاری پروژه های غیر قابل توجیه عاقبت نیمه کاره رها خواهد شد  و نرخ امید جامعه به خصوص جوانان کشور آسیب جدی خواهد دید.

امید است چنین اشتباهی رخ ندهد. کشور ما دیگر  طاقت آزمون  و خطا را ندارد.

 درمورد رئوس خدمات مشاور موصوف،  الزامات کارفرما به منظور حفظ منافع ملی می توان بیشتر  گفت و نوشت.

تذکر :  * و ** بر گرفته از مقاله روایتی از توسعه  نامتوازن در ایران نوشته رضا احمدی