◄ متروی تهران؛ ستون فقرات تاب آور شهر در بحران ها
متروی تهران به عنوان بزرگ ترین شبکه ریلی زیر زمینی کشور، نقشی کلیدی در مدیریت رفت و آمد ایفا می کند. اما پرسش اصلی این است که: آیا متروی تهران برای ایفای نقش حیاتی خود در شرایط بحران، از آمادگی لازم برخوردار است؟
سید محمد حسین فتحی:
مقدمه
شهر تهران با جمعیتی بیش از ۹ میلیون نفر در روز و حدود ۱۵ میلیون نفر در زمان های پیک تردد، همواره در معرض انواع بحران های طبیعی، زیست محیطی، اجتماعی و زیرساختی قرار دارد. در چنین شرایطی، پایداری و تاب آوری شبکه حمل و نقل عمومی، به ویژه مترو، نه تنها یک مزیت، بلکه یک ضرورت راهبردی است.
متروی تهران به عنوان بزرگ ترین شبکه ریلی زیر زمینی کشور، نقشی کلیدی در مدیریت رفت و آمد ایفا می کند. اما پرسش اصلی این است که: آیا متروی تهران برای ایفای نقش حیاتی خود در شرایط بحران، از آمادگی لازم برخوردار است؟ برای پاسخ به این پرسش، در این مقاله به صورت تحلیلی به نقاط قوت و ضعف متروی تهران در مواجهه با بحران ها پرداخته و در پایان راهکارهایی برای افزایش تاب آوری آن ارائه می کنیم.
نقاط قوت مترو تهران در مدیریت بحران ها:
۱. ظرفیت جابه جایی بالا در شرایط اضطراری
بر اساس گزارش ها، شرکت بهره برداری مترو تهران، روزانه حدود دو و نیم میلیون نفر از طریق شبکه مترو جابه جا نموده است. در شرایط بحرانی مانند چالش های ناشی از آب و هوا، محدودیت های کرونایی یا اختلال در حمل و نقل سطحی، مترو توانسته بار ترافیکی سنگینی را تحمل کند. این حجم از ظرفیت، در بحران ها به عنوان یک خط نجات شهری عمل می کند و از فروپاشی نظام حمل و نقل جلوگیری می نماید.
۲. عملکرد مستقل از سطح زمین
مترو به دلیل طراحی زیر زمینی، از بسیاری از بحران های سطحی مانند ترافیک سنگین، بسته شدن معابر، تجمعات یا حوادث جاده ای مصون است. این ویژگی در بحران هایی مانند زلزله های محدود، بارش شدید برف یا سیل در خیابان ها، بسیار حیاتی خواهد بود. در واقع، مترو می تواند به عنوان مسیر دسترسی اضطراری برای نهادهای امدادی نیز عمل کند.
۳. کاهش وابستگی به سوخت فسیلی
برخلاف حمل و نقل اتوبوسی یا خودروهای شخصی، مترو به شبکه برق وابسته است و این موضوع در شرایط تحریم یا اختلال در توزیع سوخت بسیار مهم است. بر اساس گزارش آژانس بین المللی انرژی (IEA)، شبکه های حمل و نقل الکتریکی مانند مترو، از منظر تاب آوری انرژی نسبت به سایر روش ها اولویت دارند.
۴. کاهش آلودگی هوا در شرایط بحرانی
در بحران های زیست محیطی مانند وارونگی دما یا هشدار قرمز آلودگی هوا، تعطیلی مدارس یا ادارات ممکن است بخشی از پاسخ مدیریت بحران باشد. در چنین مواقعی، تشویق به استفاده از مترو می تواند از افزایش غلظت آلاینده ها جلوگیری کرده و در کوتاه مدت اثربخشی سیاست های زیست محیطی را افزایش دهد.
۵. انسجام مدیریتی و هماهنگی با نهادهای شهری
مترو تهران، برخلاف برخی زیرساخت های پراکنده شهری، تحت نظارت متمرکز مدیریت شهری تهران فعالیت می کند. این یکپارچگی در مواقع بحران مانند سیل، زلزله یا اقدامات امنیتی، امکان تصمیم گیری سریع و یکپارچه را فراهم می سازد که موجب سرعت تصمیم گیری در فرآیندها و به تبع آن سرعت خدمات رسانی سریع خواهد شد.
۶. مقاومت در برابر زلزله های شدید و یا تهدیداتی نظیر جنگ
تهران در پهنه ای بسیار لرزه خیز واقع شده و طبق ارزیابی مرکز تحقیقات زلزله شناسی ایران، احتمال وقوع زلزله با قدرت بیش از ۷ ریشتر در دهه های آینده محتمل است. در صورت وقوع چنین زلزله ای، ایستگاه های مترو در عمق زمین، چنانچه تمامی موارد پدافند غیرعامل مراعات گردد، برای مسافران و شهروندان به عنوان محلی امن تلقی خواهد شد. هرچند تاکنون گزارش جامعی از سطح مقاوم سازی ایستگاه های مترو تهران در برابر زلزله منتشر نشده، اما مسئولان شهری امنیت مترو در چنین مواردی را دقیقا خاطر نشان نموده اند. طبق اظهارات رسمی مسئولان مترو تهران، طراحی و ساخت مترو طبق استانداردهای بین المللی بوده و تحمل زلزله در مقیاس های بسیار بالا را دارد. با این حال، برای تحقق این تحمل واقعی در عمل، ضروری است مقاوم سازی، مدل سازی دقیق محلی و مانورهای مستمر ایمنی اجرا شده باشند.
چالش ها و نقاط ضعف مترو تهران در مقابله با بحران ها
۱. نیاز به به روزرسانی مداوم تجهیزات امداد و نجات تخصصی
در شرایط بحرانی، سرعت تخلیه اضطراری مسافران و پایداری محیط های زیرزمینی اهمیت زیادی دارد. تهویه اضطراری، تجهیزات خاموش کننده حریق، سیستم های خودکار تشخیص دود، چراغ های اضطراری، سامانه های ارتباطی اضطراری و تجهیزات نجات بخشی از الزامات ایمنی خطوط مترو است.
۲. تمرکز جغرافیایی و عدم پوشش مناطق پرخطر
اگرچه مترو در مناطق مرکزی و شمال تهران تراکم خوبی دارد، اما در مناطق پرخطر از نظر حاشیه نشینی و تراکم جمعیتی مانند جنوب غرب، جنوب شرق و شرق تهران همچنان با کمبود ایستگاه و خطوط مواجه است. این موضوع در بحران هایی که نیاز به تخلیه اضطراری یا جابه جایی سریع جمعیت دارد، یک تهدید بالقوه است.
۳. کمبود واگن و توان ناچیز افزایش ظرفیت ناگهانی
در شرایط بحران، انتظار می رود که سیستم حمل و نقل توانایی افزایش ظرفیت ناگهانی را داشته باشد. اما مترو تهران در حال حاضر با کمبود تعداد کثیری واگن مواجه است و توان تأمین ناگهانی واگن اضطراری یا افزایش فرکانس حرکت قطارها بسیار محدود است.
۴. نیاز به بهسازی و بازسازی قطارها
با توجه به حجم تردد و تعداد قطارهای مترو می بایست سرعت بهسازی و بازسازی قطارها بیشتر شده و موضوع اورهال به عنوان یک مسأله اساسی همواره جزو مسائل مهم مترو قرار گیرد.
۵. لزوم اجرای مانورهای منظم مدیریت بحران
بر اساس استانداردهای اتحادیه بین المللی راه آهن ها (UIC)، تمامی سیستم های حمل و نقل ریلی باید حداقل دو بار در سال مانور تخلیه اضطراری، نجات و واکنش سریع به بحران را انجام دهند. امید است گزارش منظم و مستندی از چنین مانورهایی در مترو تهران منتشر گردد.
راهکارهای پیشنهادی برای افزایش تاب آوری مترو تهران
۱. تدوین سند ملی تاب آوری حمل و نقل ریلی شهری با همکاری شهرداری، سازمان مدیریت بحران کشور و وزارت کشور.
۲. نوسازی و مقاوم سازی ایستگاه های قدیمی مترو با هدف افزایش ایمنی در برابر زلزله و آتش سوزی.
۳. تجهیز ایستگاه ها و قطارها به سامانه های هشدار، تخلیه اضطراری و تجهیزات نجات پیشرفته.
۴. افزایش خطوط مترو در مناطق پرخطر و کم برخوردار با رویکرد عدالت فضایی و کاهش تمرکز شبکه.
۵. توسعه بیش از پیش تولید داخلی واگن با هدف ایجاد ظرفیت پشتیبان برای شرایط اضطراری.
۶. برگزاری مانورهای منظم بحران با مشارکت اورژانس، آتش نشانی، هلال احمر و پلیس راه آهن.
۷. ارتباط شفاف با شهروندان از طریق سامانه های اطلاع رسانی درون ایستگاه ها و اپلیکیشن های هوشمند در شرایط بحران.
جمع بندی
متروی تهران، با وجود مشکلات و محدودیت ها، یکی از مؤثرترین ابزارهای مدیریت بحران شهری در پایتخت محسوب می شود. این سیستم حمل و نقل، علاوه بر کاهش وابستگی به سوخت های فسیلی و کاهش آلودگی هوا، توان جابه جایی سریع جمعیت در شرایط اضطراری را نیز دارد. با این حال، نبود زیرساخت های ایمنی به روز، تمرکز جغرافیایی خطوط، کمبود واگن و نیاز مبرم به اجرای مانورهای مدیریت بحران، تهدیداتی جدی برای عملکرد این شبکه در مواقع اضطراری محسوب می شود.
برای آنکه مترو واقعا نقش ستون فقرات تاب آور پایتخت را ایفا کند، نیازمند توجه راهبردی، سرمایه گذاری هدفمند و بازنگری در سیاست های توسعه ای آن هستیم. آینده ای ایمن و پایدار برای تهران، بدون مترویی مقاوم، ایمن و مردمی، ممکن نیست.
* سید محمدحسین فتحی مدرس دانشگاه و پژوهشگر حوزه حمل و نقل ریلی
