مخالفت با زنگزور از پاریس تا تهران

در هفته های اخیر دوباره موضوع احداث کریدور ادعایی زنگزور از سوی دولت جمهوری آذربایجان مطرح شده است. این بار در ابتکاری جدید، ایالات متحده پیشنهاد اجاره صدساله این کریدور را داده که از منظر اقتصادی، امنیتی و سیاسی قابل بررسی است. البته مقامات ارمنی ضمن رد این پیشنهاد از طرح مشابه اتحادیه اروپا نیز پرده برداشتند که گویای همسویی راهبردی غرب در قطع مرز ایران و ارمنستان و در واقع تضعیف محور روسیه-چین-ایران با ایجاد حائل هستند اما این پروژه با وجود سر و صدای فراوان، احتمالا با مخالفت هایی مواجه خواهد شد که در ادامه به آن پرداخته می شود. 

وعده های اقتصادی و راهبردی 

به گزارش تین نیوز به نقل از اقتصاد معاصر، بر اساس گزارش ژئوپلیتیکال مانیتور، براساس ادعای رسانه های موافق کریدور زنگزور؛ وزن اقتصادی و استراتژیک قابل توجهی برای قفقاز جنوبی و فراتر از آن دارد. هدف این پروژه افزایش تجارت آذربایجان با ترکیه و اروپا از طریق بهبود زیرساخت های لجستیکی، کاهش هزینه های حمل ونقل و کاهش قابل توجه زمان سفر بین آذربایجان و نخجوان است. این کریدور با تسهیل جابه جایی کارآمدتر بار، موقعیت آذربایجان را به عنوان یک قطب ترانزیتی تقویت و به تلاش های گسترده تر برای تنوع بخشی اقتصادی آن کمک می کند. چنین گسترشی بخش هایی مانند کشاورزی ، تولید و  لجستیک  را در بر می گیرد و وابستگی فعلی آذربایجان به صادرات انرژی را کاهش می دهد. علاوه بر این، بهبود اتصال زمینی، وابستگی به سفرهای هوایی بین باکو و نخجوان را حذف و باعث صرفه جویی قابل توجه در هزینه ها و تقویت ابتکارات توسعه منطقه ای می شود.

فراتر از آذربایجان، انتظار می رود این کریدور پیامدهای بزرگی برای اتصال منطقه ای داشته باشد. این کریدور سنگ بنای ابتکار کریدور میانی  بوده که از اهمیت بالایی برخودار است و چین، آسیای مرکزی و اروپا را به هم متصل می کند. این کریدور به عنوان یک جایگزین ضروری برای مسیرهای تجاری شمالی عمل می کند که به دلیل تنش های ژئوپلیتیکی، به ویژه درگیری روسیه و اوکراین، با اختلالات قابل توجهی مواجه شده اند. این پروژه با ارائه گذرگاهی برای جابه جایی کالاهایی بین آسیا و اروپا، درپی ارتقای نقش قفقاز جنوبی در زنجیره های تامین جهانی است. این افزایش کارایی به کشورهای آسیای مرکزی اجازه می دهد تا به بازارهای اروپا دسترسی یکپارچه تری داشته باشند و آنها را بیشتر در اقتصاد جهانی ادغام کنند. بنابراین، کریدور زنگزور صرفا یک پروژه زیرساختی منطقه ای نیست، بلکه بخشی از یک ابتکار عمل گسترده تر است.

اهمیت سیونیک 

با وجود این منافع ادعایی، در پروژه زنگزور، قرار است بخش اصلی جمهوری آذربایجان و نخجوان از طریق جنوب ارمنستان و استان سیانیک وصل شود که در صورت اجرای آن، اهمیت راهبردی از لحاظ سیاسی و اقتصادی این استان نابود می شود. در ۲ مارس ۲۰۲۵، فرانسه کنسولگری افتخاری خود در منطقه سیونیک و در شهر گوریس را افتتاح کرد. فرانسه پس از راه اندازی کنسولگری ایران در کاپان، مرکز استان، به دومین کشوری تبدیل شده که در سیونیک حضور دیپلماتیک دارد. البته روسیه نیز قصد خود را برای افتتاح کنسولگری در این شهر اعلام کرده که تاکنون هیچ پیشرفتی در این زمینه حاصل نشده است. 

تصمیم فرانسه برای انتخاب گوریس ریشه در روابط فرهنگی دیرینه این شهر با جهان فرانسوی زبان دارد. گوریس از سال ۲۰۰۶ میزبان یک مرکز فرهنگی فرانسه بوده و یکی از شهرهای فرانسوی زبان ارمنستان محسوب می شود و زبان فرانسه به طور گسترده در مدارس تدریس می شود. 

علاوه بر این، نگرانی های امنیتی نیز اساس این انتخاب است. فرانسه پس از حمله نظامی آذربایجان و مهاجرت ارامنه قره باغ، تمایل خود را برای افتتاح کنسولگری در منطقه مرزی سیونیک ابراز کرد. از یک سو، پاریس به این افراد کمک اقتصادی ارائه داد و از سوی دیگر، با توجه به چالش های امنیتی ناشی از ادعاهای ارضی باکو، سفیر فرانسه اعلام کرد که پاریس، جامعه و سازمان های آن همچنان در کنار ارمنستان هستند. 

همچنین تصمیم مسکو مبنی برعدم مداخله در جریان نبرد نظامی قره باغ، باعث سوق دادن ایروان به مدار اروپا/آمریکا شد و در مقابل، رسانه های آذری تاکید کردند که ارمنستان به یک کشور نیابتی یا وابسته تبدیل شده است. از همین رو کشورهای غربی مانند فرانسه به دنبال جذب ایروان هستند. 

جدا از اهمیت دیپلماتیک سیونیک، این منطقه برای کریدورهای ارمنستان نیز حیاتی است. در جلسه مراسم افتتاحیه گفت وگوی ایروان ۲۰۲۵، نیکول پاشینیان با اشاره به توافقنامه ماه مارس، درخواست قاطعی برای صلح با آذربایجان را مطرح کرد. ارمنستان آمادگی خود را برای امضای آن و انحلال گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا، به منظور برآورده کردن درخواست های باکو، ابراز و تاکید کرد که هیچ ادعایی بر سر سرزمین های آذربایجان در قانون اساسی ارمنستان وجود ندارد. 

پاشینیان همچنین طرح «چهارراه صلح» این کشور را ارائه کرد که به دلیل موقعیت استراتژیک ارمنستان، می تواند دریای سیاه، خلیج فارس، دریای خزر و دریای مدیترانه را به هم متصل کند. دو کریدور آخر از آذربایجان و ترکیه عبور خواهند کرد، بنابراین صلح پیش شرط اساسی موفقیت پروژه پیشنهادی است، در حالی که مسیر خلیج فارس با توجه به مشارکت قوی بین ایروان و تهران، مسیر موفق تری بوده است. با این حال، منتقدان اصرار آذربایجان بر کریدورهای ترانزیتی انحصاری مانند «زنگزور» که از ارمنستان عبور و آذربایجان را به نخجوان متصل می کند را مانع این همکاری می دانند. 

البته تحولات ژئوپلیتیکی اخیر نگرانی هایی را در مورد تمایل بروکسل برای جلوگیری از دستیابی آذربایجان به این کریدور از طریق ایجاد می کند. اروپا ممکن است از «کریدور زنگزور» بهره مند شود، زیرا در نهایت به هدف دیرینه بروکسل برای اتصال آسیای مرکزی به اروپا از طریق ترکیه خدمت خواهد کرد. در واقع اتحادیه اروپا با یک موضع دوگانه روبه رو است؛ از یک سو پاریس قرار دارد که به طور سنتی رابطه عمیقی با ارمنستان دارد و از سوی دیگر منافع اتحادیه اروپا به نوعی همسو با باکو است. 

در مقابل این موضع دوگانه غرب، سعید خطیب زاده، معاون وزیر امور خارجه ایران با تکرار موضع دیرینه تهران مبنی بر غیرقابل قبول بودن هرگونه ابتکار عملی که منجر به تغییر نقشه ژئوپلیتیکی منطقه شود، قاطعانه با کریدور پیشنهادی باکو که منجر به قطع ارتباط استراتژیک سرزمینی ایران و ارمنستان می شود، مخالفت کرد. ایران به شدت در برابر این پروژه مقاومت می کند، زیرا نگران است که این پروژه دسترسی زمینی آن به ارمنستان را مختل کرده و نفوذش را در قفقاز جنوبی کاهش دهد. 

همچنین روسیه از افزایش حضور یا نفوذ ایالات متحده در قفقاز جنوبی، منطقه ای که مسکو آن را بخشی از حوزه نفوذ خود می داند، ناخرسند است. با این حال، روابط روسیه با ارمنستان و آذربایجان اخیرا رو به وخامت گذاشته است. ایروان از عدم حمایت سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO) به رهبری روسیه از این کشور در برابر تهاجم نظامی آذربایجان خشمگین بود و همزمان با ابراز علاقه به عضویت در اتحادیه اروپا، تا حدودی از روسیه فاصله گرفته است. 

سرنگونی یک هواپیمای آذربایجانی توسط پدافند هوایی روسیه به روابط باکو و مسکو آسیب جدی وارد کرد که با دستگیری تعدادی از آذربایجانی ها در یک عملیات پلیس در یکاترینبورگ، این روابط بیش از پیش رو به وخامت رفت. به باور کارشناسان: «به نظر می رسد روسیه از احتمال حضور نیروهای آمریکایی در قفقاز جنوبی چندان استقبال نمی کند و اقدامات اخیر علیه شهروندان آذری در روسیه به منظور ارسال هشداری به باکو برای عدم پذیرش طرح آمریکا بوده است.» 

دو راهی بزرگ ایروان 

طبق گزارش اخیر، با وجود مزایای اقتصادی و استراتژیک  این کریدور برای باکو و آنکارا اما ارمنستان و آذربایجان همچنان دچار اختلاف عمیقی هستند. باکو که با دستاوردهای نظامی تقویت شده است، خواستار اتصال زمینی بدون مانع به نخجوان است. در مقابل، ایروان بر حفظ حاکمیت خود اصرار دارد و هرگونه توافق یک جانبه را رد می کند.

البته ایروان در یک دوراهی مهم قرار دارد. بدون یک مصالحه همه جانبه، آذربایجان احتمالا به سمت توسعه کریدور ارس  از مسیر ایران حرکت کند و ارمنستان را به طور کامل دور بزند. این تغییر می تواند ارمنستان را از نظر اقتصادی بیشتر منزوی کند و اهمیت ترانزیت منطقه ای آن را کاهش دهد. از سوی دیگر، ارمنستان به شدت با پروژه کریدور مخالف است و رهبران ارمنستان ایجاد مسیر برون مرزی از طریق سیونیک را نقض حاکمیت ملی و تهدیدی برای امنیت منطقه ای می دانند. نگرانی ها همچنان ادامه دارد که آذربایجان می تواند از این کریدور به عنوان اهرمی برای فشار سیاسی یا نظامی استفاده کند. مقامات ارمنی نگرانند که کنترل آذربایجان بر این کریدور، دسترسی ارمنستان به مسیرهای تجاری حیاتی به ایران را محدود و انزوای اقتصادی را تشدید کند.