نگاهی به بزرگ‌ترین رویداد حمل و نقلی منطقه

عراق در سال‌های گذشته تحت تاثیر جنگ‌های پی در پی با دولت‌های خارجی و گروه‌های تروریستی بسیاری از زیرساخت‌های خود را از دست داده و در فاصله 10 روز، میزبان میلیون‌ها زائر از بسیاری کشورهای جهان است. در این بین شیعیان ایرانی، اصلی‌ترین گروه از زائرانی هستند که در اربعین خود را به شهرهای عراق می‌رسانند.

هرچند در سال‌های حکومت حزب بعث در عراق و محدودیت‌هایی که دولت صدام حسین برای زائران در نظر گرفته بود، مراسم اربعین به شکلی محدود برگزار می‌شد، ‌اما در سال‌های گذشته و تحت تاثیر روابط حسنه سیاسی میان دولت‌های ایران و عراق، اشتراکات فرهنگی و مذهبی میان دو کشور، بستری را فراهم کرده که در روزهای منتهی به اربعین حدود سه میلیون نفر از مرزهای زمینی و هوایی ایران به عراق سفر می‌کنند.

جدای از اهمیت تامین امنیت این تعداد زائر که بسیاری از آنها مسیر 78 کیلومتری نجف تا کربلا را پیاده طی می‌کنند، ‌مدیریت جابه‌جایی زائران از شهرهای مختلف ایران به عراق نیز اهمیت بسیار زیادی دارد تا جایی که هر ساله وزارت راه و شهرسازی بخش قابل توجهی از ظرفیت‌های حمل و نقلی کشور را بسیج می‌کند تا رفت و آمد میلیونی زائران در مدت زمانی حدودا 10 ‌روزه، میسر شود.

با توجه به حجم بالای تقاضای سفر به عراق در ایام اربعین، در نظر گرفتن ظرفیت کافی در شقوق مختلف حمل و نقل و البته نظارت برای جلوگیری از گرانفروشی در روزهای منتهی به این مراسم، اصلی‌ترین دغدغه‌ای است که مدیران این عرصه پیش‌روی خود می‌بینند. هر چند تحت تاثیر تجربه سال‌های گذشته، امروز سفرهای اربعین بیش از قبل تسهیل شده‌اند اما هنوز در گوشه و کنار بازار خبرهایی از گرانفروشی یا شکل‌گیری بازار سیاه به گوش می‌رسد و گاهی نرخ‌ها با فاصله‌ای زیاد از نرخ‌های تعیین شده در اختیار مسافران قرار می‌گیرد.

100 هزار سفر هوایی در 10 روز

با وجود آنکه مرزهای چندگانه زمینی میان ایران و عراق، سفر جاده‌ای را به اصلی‌ترین گزینه زائران ایرانی در ایام اربعین تبدیل کرده اما صرفه‌جویی قابل توجه در زمان سفر، ‌باعث می‌شود تقاضا برای سفر هوایی نیز در این ایام به شکل قابل توجهی افزایش یابد و تقریبا هر ساله تمام ظرفیت ارایه شده از سوی شرکت‌های هواپیمایی ایرانی به فروش برسد.

پس از آنکه در دولت یازدهم، نرخ بلیت هواپیما آزادسازی شد و شرکت‌های هواپیمایی مجاز شدند که بر اساس هزینه‌های‌شان و سنجشی که از بازار دارند، قیمت‌ بلیت را اعلام کنند، سازمان هواپیمایی با یک معضل مهم مواجه شد و آن شکل‌گیری بازار سیاه بلیت در ایام پیک سفر بود و در این تجربه در کنار نوروز، افزایش قابل توجه قیمت بلیت هواپیما در اربعین نیز به ثبت رسید. به دنبال این اتفاق، ‌سازمان هواپیمایی در توافقی با ایرلاین‌ها، قیمت بلیت پروازهای اربعین را به شکلی ثابت تعیین کرد و از آن پس هر ساله سازمان قیمت بلیت این پروازها را از چند روز قبل نهایی و اعلام می‌کند.

در سال جاری نیز برای جلوگیری از شکل‌گیری بازار سیاه انجمن شرکت‌های هواپیمایی قیمت بلیت پروازهای اربعین را اعلام کرد. بر اساس اظهارات مقصود اسعدی سامانی، دبیر این انجمن نرخ تعیین شده برای پرواز رفت و برگشت تهران- نجف و تهران- بغداد دو میلیون و ۲۰۰ هزار تومان در نظرگرفته شده و قیمت بلیت یک‌طرفه آن نیز یک میلیون و ۱۰۰ هزار تومان است.

به غیر از فرودگاه مشهد سایر فرودگاه‌هایی که پرواز به نجف و بغداد داشته باشند باید بر اساس این نرخ بلیت خود را بفروشند. در زمان تعیین شده قیمت بلیت مشهد - بغداد و مشهد- نجف باید دو میلیون و ۸۰۰ هزار تومان باشد و قیمت بلیت یک‌سره آن یک میلیون و ۴۰۰ هزار تومان در نظر گرفته شده است.

با وجود در نظر گرفتن این تمهیدات همچنان به نظر می‌رسد که راه‌هایی برای گرانفروشی باقی مانده و بررسی وضعیت بعضی از سایت‌ها نشان می‌دهد که قیمت بلیت پرواز اربعین در مسیرهای یک طرفه از مرز دو میلیون تومان نیز گذشته است.

هر چند سازمان هواپیمایی کشوری اعلام کرده که با گرانفروشان برخورد خواهد کرد اما با توجه به تقاضای بالا برای سفر در روزهای پایانی، قطعا تقاضا برای خرید بلیت‌های گران نیز وجود خواهد داشت و همین مساله پیگیری گرانفروشی در روزهای منتهی به مراسم اربعین را دشوار می‌کند.

دو میلیون مسافر زمینی

اگر پروازهای در نظر گرفته شده بین ایران و عراق موجب می‌شوند که در کوتاه‌ترین زمان ممکن مسافران به عراق برسند، گستردگی انتخاب‌ها، دسترسی به تمام شهرهای کشور و البته هزینه بسیار پایین‌تر باعث شده سفر جاده‌ای گزینه اصلی سفر زائران ایرانی به عراق باشد.

هر چند اتحادیه شرکت‌های تعاونی مسافربری معمولا تعداد ناوگانی که برای سفر اربعین اختصاص یافته را مشخص نمی‌کند اما با توجه به تاکید بر این موضوع که هر قدر تقاضا وجود داشته باشد، ظرفیت نیز اضافه خواهد شد، ناوگان جاده‌ای بخش زیادی از مسافران اربعین را به سمت مرزهای عراق جابه‌جا می‌کند.با توجه به ماهیت خاص سفرهای اربعین، رانندگان و صاحبان وسایل نقلیه زمینی با یک مشکل مواجه می‌شوند و آن سفرهای (یک سر خالی) در این روزهاست.

در روزهای منتهی به اربعین، بخش عمده تقاضا به سمت عراق است و اتوبوس‌ها در برگشت با ظرفیت خالی مواجه هستند و پس از مراسم نیز عکس همین روند اتفاق می‌افتد. از این رو در سال‌های گذشته برای جبران این موضوع قیمت بلیت افزایش می‌یافت اما در دو سال گذشته این روند متوقف شده و بر اساس اعلام سازمان راهداری با هدف حمایت از مسافران اربعین افزایش قیمتی تصویب نمی‌شود.

مسافران جاده‌ای در این روزها با توجه به نوع اتوبوس، قیمت‌های متفاوتی را پرداخت می‌کنند اما نرخ اعلام شده برای این ایام از تهران به سمت مهران 91 هزار تومان، به کرمانشاه 66 هزار تومان و به شلمچه 110 هزار تومان تعیین شده است.

سازمان راهداری و اتحادیه قیمت‌های مشخصی را نیز برای سایر مسیرهای کشور اعلام کرده‌اند. البته نرخ بلیت اتوبوس‌های VIP بالاتر از قیمت سایر اتوبوس‌هاست و برای مثال در مسیر تهران به مهران قیمت‌ها تا 180 هزار تومان نیز تعیین شده‌اند که همچنان فاصله قابل توجهی با قیمت پرواز به عراق دارد و همین موضوع تقاضا برای سفر زمینی به نجف را بسیار بالا می‌برد.

ریل؛ یار کمکی جاده

با وجود آنکه از سال‌ها پیش، بحث اتصال ریلی ایران و عراق در دستور کار قرار گرفته و طرح‌هایی نیز در این زمینه کلید خورده‌اند اما محدودیت در منابع مالی و فراهم نبودن برخی زیرساخت‌ها در عراق، سفر ریلی مستقیم از ایران به نجف را فعلا از گزینه‌های مسافران اربعین حذف کرده است. با این وجود، شرکت راه‌آهن هر سال تلاش می‌کند برای کمک به حمل و نقل جاده‌ای، ‌ظرفیت‌هایی را برای سفرهای اربعین در نظر بگیرد و در سال جاری نیز همین روند شکل گرفته است.

سعید رسولی، مدیرعامل شرکت راه‌آهن درباره برنامه‌ریزی ریلی انجام ‌شده برای سفرهای اربعین اعلام کرده: امسال روزانه ۵۴ قطار در 15 روز و در قالب ۸۵۸ رام قطار و ۴۳۶ هزار صندلی پیش‌بینی شده است که از نظر تعداد قطار ۴۳ درصد نسبت به اربعین پارسال رشد داشته است و این عدد در حوزه ظرفیت ایجاد شده به ۴۷ درصد رشد می‌رسد.

مدیرعامل شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران با بیان اینکه قیمت بلیت قطار اربعین افزایش نمی‌یابد و بر اساس نرخ مصوب امسال فروخته خواهد شد، ادامه داد: به عنوان مثال قیمت بلیت قطار مشهد - کرمانشاه چهارتخته ۱۹۵ هزار تومان و شش تخته ۱۸۵ هزار تومان است.

همچنین قیمت بلیت قطار تهران - کرمانشاه چهارتخته ۹۵ هزار تومان، شش تخته ۷۰ هزار تومان و اتوبوسی ۵۰ هزار تومان در نظر گرفته شده است. جدای از مسیرهای اعلام شده، ‌راه‌آهن امکانات خاصی را نیز برای تسهیل در جابه‌جایی مسافران اربعین در نظر گرفته است.

رسولی در این زمینه گفته: در راستای توافقات صورت گرفته با پاکستان مقرر شده تا آنها بتوانند از زاهدان با قطار تا مرز عراق بروند و از طریق قطار حمل و نقل خود را انجام دهند که در این راستا یک مسیر دیگر را به صورت ویژه آماده کردیم که از زاهدان به خرمشهر و از زاهدان به کرمانشاه مسافران را منتقل می‌کند. همچنین هماهنگی‌های لازم انجام ‌شده تا قطار اتوبوسی خرمشهر به شلمچه به صورت ۲۴ ساعته و رایگان در خدمت زائران اربعین قرار بگیرد.

اصلی‌ترین طرح اتصال ریلی ایران به عراق در محل تلاقی دو شهر خرمشهر و بصره برنامه‌ریزی شده است. برای اتصال ریلی میان این دو شهر نیاز به تکمیل خط ریلی در عراق و ساخت یک پل متحرک ریلی میان دو کشور وجود دارد که با وجود گذشت چند سال از انجام توافقات دو طرفه، همچنان اجرای این طرح فاصله زیادی تا پایان کار دارد. در صورت نهایی شدن این پروژه می‌توان انتظار داشت که لااقل بخشی از تقاضای سفرهای جاده‌ای به عراق به شبکه ریلی منتقل شود.

از عراق به نجف

مسافران ایرانی که به شکل زمینی به سمت نجف و کربلا حرکت می‌کنند، پس از رسیدن به عراق باید خود را از طریق جاده‌های داخلی این کشور به نجف برسانند. هرچند نرخ‌گذاری هزینه این جابه‌جایی از اختیار ایران خارج است اما هر ساله قیمت‌های حدودی برای این نقل و انتقال اعلام می‌شود. فاصله مرز مهران از جاده کوت تا شهر کربلا حدود ۲۹۲ کیلومتر تعیین شده که زمان مشخص شده برای رسیدن به آن با سواری حدود چهار ساعت است.

همین مسیر پیاده حدود دو روز زمان صرف می‌کند. فاصله مهران تا نجف نیز تقریبا در همین حدود است. قصرشیرین یا مرز خسروی تا شهر کربلا نیز بیش از ۳۰۰ کیلومتر فاصله دارد که طی این مسیر با سواری بیش از ۵ ساعت و با پای پیاده حدود دو روز زمان می‌برد. مرزهای چزابه و شلمچه به نجف نزدیک‌ترند تا مهران؛ فاصله این دو مرز تا شهر نجف نزدیک به ۵۰۰ کیلومتر است که پیاده‌روی در این مسیر حدود ۴ روز طول می‌کشد.

زمان تعیین شده برای طی این مسیر با سواری بیش از ۶ ساعت تعیین شده است. با توجه به این ارزیابی‌ها، بسیاری از زائران ایرانی ترجیح می‌دهند خود را از طریق مرز مهران به عراق برسانند که همین مساله ترددها در این مرز را بسیار بالا می‌برد تا جایی که روز گذشته از زائران ایرانی خواسته شد، مرز زمینی شلمچه را برای روزهای آتی انتخاب کنند تا با سهولت بیشتری به نجف برسند.در مرزهای مشترک ایران و عراق، اتوبوس، ون و تاکسی‌های عراقی ایرانی‌ها را به سمت نجف می‌برند که معمولا تنها نرخ کرایه اتوبوس‌ها مشخص می‌شود و خودروهای شخصی با توافق در محل زائران را جابه‌جا می‌کنند.

بر اساس اطلاعات ارایه شده در سفرهای امسال، قیمت بلیت یک‌طرفه اتوبوس از مرز تا نجف 10 هزار دینار عراق تعیین شده که برای هر نفر به حدود 100 هزار تومان می‌رسد. ون‌هایی که بین نجف و کربلا حرکت می‌کنند نیز 8 هزار دینار یا حدودا 80 هزار تومان در نظر گرفته شده است.

هزینه‌های جانبی

با توجه به فعال بودن تعداد زیادی موکب در مسیر نجف به کربلا، مسافران ایرانی جز هزینه حمل و نقل، ‌تقریبا هیچ هزینه دیگری برای سفر پرداخت نمی‌کنند و اقامت و تغذیه در این سفر زیارتی تقریبا رایگان است.

در کنار آن با توجه به مذاکراتی که میان دولت‌های ایران و عراق شکل گرفته، از ابتدای محرم تا پایان ماه صفر دریافت ویزای عراق رایگان است و مسافران ایرانی نیاز به پرداخت پول برای حضور در عراق ندارند، اما با توجه به الزامی بودن دریافت گذرنامه، نیروی انتظامی هزینه دریافت آن را اعلام کرده است.

مسافران ایرانی برای حضور در عراق باید گذرنامه‌ای با حداقل شش ماه زمان تا انقضا دریافت کنند و هزینه دریافت گذرنامه برای هر نفر 150 هزار تومان در نظر گرفته شده است. بانوان متاهل برای دریافت مجوز محضری از طرف همسران‌شان باید 30 هزار تومان نیز بیشتر پرداخت کنند. جدای از این هزینه، سامانه سماح نیز رقم 22 هزار تومان از مسافران دریافت می‌کند که به بیمه آنها اختصاص دارد و با پرداخت آن دیگر هزینه‌ای از زائران دریافت نخواهد شد.

هرچند در بسیاری از ادیان و مذاهب، ‌آیین‌های مذهبی متفاوتی وجود دارد اما آنچه اربعین را منحصر به فرد می‌کند، تجمع چند میلیون نفری زائران از کشورهای مختلف در کنار یکدیگر است و همین مساله این مراسم را در راس گردشگری مذهبی منطقه قرار می‌دهد؛ مراسمی که زائران ایرانی جزء جداناشدنی آن به شمار می‌روند و در سال جاری نیز مرزهای ایران پذیرای نزدیک به سه میلیون زائر خواهد بود که ظرف چند روز به عراق رفته و بازمی‌گردند.