◄ تحریف تاریخ از میدان انقلاب تا فرودگاه مهرآباد/ وقتی والرین به جای فیلیپ عرب زانو می زند
بنا بر پژوهش های منتشر شده در حوزه باستان شناسی و تاریخ هنر ایران، در نقش برجسته های شاپور یکم در نقش رستم، شخص زانو زده در برابر شاه ساسانی، فیلیپ عرب، امپراتور روم است که پس از شکست نظامی ناچار به پذیرش صلح و پرداخت غرامت شد [هرگز به اسارت شاپور در نیامده] در حالی که والرین، امپراتور دیگر روم، به اسارت درآمده و به صورت متفاوتی از صحنه زانو زدن نمایش داده می شود.
رامیز قلی نژاد: گزارش رسانه تین نیوز حاکی از انتقال مجسمه مناقشه انگیز شاپور یکم و امپراتور روم از میدان انقلاب به فرودگاه مهرآباد است. دلیل انتقال را باید از مسئولان امر پرسید اما موضوع این یادداشت نه انتقال مجسمه که خطای سهوی یا تحریف عمدی در ماجرای مجسمه است.
برخلاف اعلام مسئولان شهرداری و خطای رسانه های مختلف در نقل روایت غلط آن ها، آن که در برابر شاپور ساسانی زانو زده، والرین نیست بلکه فیلیپ عرب است. اگرچه نصب مجسمه با هدف بازنمایی شکوه تاریخی ایران و نوعی رجزخوانی با غرب صورت گرفت، اما خیلی زود به یکی از بحث برانگیزترین رویدادهای فرهنگی بدل شد. دلیل این جنجال نه اصل پرداختن به تاریخ ایران، بلکه تحریف آشکار در روایت تاریخی اثر است (یا از روی ناآگاهی یا تعمدی خاص!) ؛ تحریفی که به گفته بسیاری از مورخان و پژوهشگران، ناشی از جابه جایی هویت دو امپراتور روم یعنی والرین و فیلیپ عرب است.
بر اساس منابع معتبر تاریخی و باستان شناسی، مهم ترین سند تصویری پیروزی های شاپور یکم ساسانی (۲۴۱–۲۷۲ میلادی) بر روم، نقش برجسته های ساسانی در نقش رستم است. در این نقش برجسته ها، شاپور سوار بر اسب تصویر شده و در برابر او سه امپراتور روم حضور دارند: گوردیاس سوم که در جنگ کشته شده، فیلیپ عرب در حالت زانوزده و والرین که اسیر شده است.
بنا بر پژوهش های منتشر شده در حوزه باستان شناسی و تاریخ هنر ایران، در نقش برجسته های شاپور یکم در نقش رستم، شخص زانو زده در برابر شاه ساسانی، فیلیپ عرب، امپراتور روم است که پس از شکست نظامی ناچار به پذیرش صلح و پرداخت غرامت شد [هرگز به اسارت شاپور در نیامده] در حالی که والرین، امپراتور دیگر روم، به اسارت درآمده و به صورت متفاوتی از صحنه زانو زدن نمایش داده می شود.
همچنین در دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ذیل مدخل «شاپور یکم»، تصریح شده است که زانو زدن امپراتور روم در برابر شاپور ناظر به رویداد صلح با فیلیپ عرب است و نباید با اسارت والرین خلط شود؛ زیرا اسارت والرین واقعه ای مستقل و بی سابقه در تاریخ روم به شمار می آید و بازنمایی تصویری آن لزوماً با حالت زانو زدن همراه نیست.
در کتاب «تاریخ سیاسی ساسانیان» عبدالحسین زرین کوب نیز تأکید شده که هنر رسمی ساسانی، به ویژه در نقش برجسته ها، میان «تسلیم سیاسی» و «اسارت نظامی» تمایز قائل بوده است؛ به این معنا که زانو زدن، نماد پذیرش سلطه و پرداخت باج است و نه الزاماً اسارت در میدان نبرد. نویسنده در همین چارچوب، زانو زدن فیلیپ عرب را نشانه صلح تحمیلی می داند و اسارت والرین را واقعه ای جداگانه معرفی می کند.
در مقالات منتشرشده در فصل نامه «نامه باستان شناسی ایران» نیز با بررسی تطبیقی نقش برجسته های نقش رستم و بیشاپور، نتیجه گیری شده است که جا به جایی هویت فیلیپ عرب و والرین در بازنمایی های معاصر، ناشی از ساده سازی روایت تاریخی و بی توجهی به شمایل شناسی ساسانی است که به روشنی میان شخصیت های رومی تمایز قائل می شود.
بنابراین اکثریت قاطع پژوهشگران بر این نکته تأکید دارند که شخص زانو زده در برابر شاپور، فیلیپ عرب است که پس از شکست نظامی، با شاپور صلح کرد و متعهد به پرداخت غرامت شد. در مقابل، والرین تنها امپراتور روم است که در تاریخ به اسارت درآمد و در نقش برجسته ها معمولاً به صورت ایستاده یا در موقعیتی متفاوت از حالت زانو زدن نشان داده می شود. ( وینتر و دیگناس، کتاب روم و ایران: دو قدرت جهانی در کشاکش و هم زیستی، کیکاووس جهانداری، فرزان روز، ۱۳۸۶)
با این حال، در توضیحات رسمی و تبلیغاتی مربوط به مجسمه نصب شده در میدان انقلاب، پیکره زانو زده به عنوان «والرین، امپراتور روم» معرفی شده است. این در حالی است که چنین تطبیقی با شواهد تاریخی و تصویری موجود هم خوانی ندارد و عملاً فیلیپ عرب به جای والرین جا زده شده است. این خطا صرفاً یک اختلاف تفسیری جزئی نیست، بلکه جابه جایی دو رویداد متفاوت تاریخی است: فیلیپ عرب هرگز اسیر نشد و زانو زدن او نماد صلح و پذیرش شکست سیاسی بود، در حالی که والرین اسیر شد.
تا سال ۱۹۵۴ همه می گفتند در هر دو نقش برجسته نقش رستم و بیشاپور، آن که زانو زده، والرین است که از شاه امان می خواهد و آن که ایستاده گوردیاس نامی است که شاپور او را پس از والرین به امپراتوری نشاند و بر همین اساس این کتیبه هم با نام شکست والرین شناخته می شد و هنوز هم با همین نام خوانده می شود؛ اما در آن سال مک درمونت این فرضیه را رد کرد و رومن گیریشمن و برخی دیگر نیز با او همراه شدند. چیزی که استدلال مک درمونت را تأیید می کرد این بود که سکه های والرین او را بی ریش نشان می دهد، و فرد ایستاده که شاپور مچش را گرفته (یعنی اسیرش کرده) نیز بی ریش است، در حالی که سکه های فیلیپ عرب او را با ریش کوتاه و مجعدی می نمایند، و آنکه در پیش شاپور زانو زده نیز درست همین نوع ریش را دارد.(سایت فرارو)
پس از رونمایی از این مجسمه، واکنش ها به سرعت در رسانه ها و شبکه های اجتماعی گسترش یافت. بسیاری از پژوهشگران تاریخ ایران باستان، با انتشار تصاویر نقش برجسته های نقش رستم و مقایسه آن با مجسمه میدان انقلاب، به این اشتباه هویتی آشکار اشاره کردند. برخی رسانه های داخلی نیز با طرح این پرسش که «مشاوران تاریخی پروژه چه کسانی بوده اند؟» بر ضرورت پاسخ گویی نهادهای مسئول تأکید کردند.
در شبکه های اجتماعی، کاربران بارها یادآور شدند که تحریف تاریخ —حتا با نیت ملی گرایانه— در نهایت به بی اعتباری روایت تاریخی منجر می شود و به جای تقویت هویت ملی، زمینه نقد و تمسخر آن را فراهم می کند.
آثار یادمانی در فضاهای عمومی، صرفاً عناصر تزئینی نیستند؛ این آثار به تدریج به منابع مرجع حافظه جمعی تبدیل می شوند. وقتی یک مجسمه با روایت نادرست تاریخی در یکی از مهم ترین میدان های پایتخت نصب می شود و اکنون به فرودگاه مهرآباد منتقل می شود، این روایت برای سال ها در ذهن شهروندان و نسل های بعدی تثبیت خواهد شد.
ماجرای مجسمه میدان انقلاب نشان داد که مرز میان «بازنمایی نمادین تاریخ» و «تحریف تاریخ» گاه بسیار باریک است. جا زدن والرین به جای فیلیپ عرب، نه یک خطای کوچک، بلکه نشانه ای از بی توجهی به اجماع پژوهش های تاریخی است. اگر قرار است تاریخ ایران در فضای عمومی بازگو شود، این کار باید با دقت علمی، مشورت جدی با متخصصان و احترام به حقیقت تاریخی انجام گیرد؛ در غیر این صورت، حتی نیت های مثبت نیز می توانند به نتیجه ای معکوس منجر شوند.
* کارشناس رسانه و ارتباطات
