◄ بهره‌ برداری و بهره‌ وری در راه‌ آهن/ یادی از مرحوم افضل

عباس قربانعلی بیک:  مرحوم آقای مهندس عبدالمجید افضل، معاون فنی اسبق راه آهن (تین 228405) ، یکی از خاطرات اوایل ورود به راه آهن را این گونه نقل می کردند (پوزش از نقل عین گفته مرحوم): پس از فارغ التحصیل شدن، در راه آهن در مورد بخش مورد علاقه ام سوال شد و من در مورد گزینه های ممکن پرسیدم و با شنیدن پاسخ آقایان بهره برداری، کارگران جریه و عملجات خط، بی درنگ گفتم بهره برداری.

زمستان 1372 برای ارزیابی لوکوموتیوهای پیشنهادی جنرال الکتریک (تین 73351)، به اتفاق آقایان آقایی و عالیوند ... بازدیدی از راه آهن معدنی شرکت BHP استرالیا و از پیشگامان موج چهارم داشتیم که در نوع خود در دنیا بی نظیر بود (تین 247242).  

بر اساس گزارش BHP (با 31 میلیارد دلار درآمد 2016) در یک مقایسه سال 2005 با ۶  راه آهن دیگر، بیشترین بهره وری لوکوموتیو در برزیل و برابر ۷۵۷ میلیون تن کیلومتر بر لوکوموتیو در سال بوده و این شاخص در خط معدن BHP در استرالیا ۵۷۳ بوده است (در سال 92 این شاخص برای یک لوکوموتیو GT26 در راه آهن ایران برابر 97 میلیون تن کیلومتر بود، تین 160944).

بهره وری واگن باری در برزیل نزدیک ۱۲ میلیون تن کیلومتر بر واگن در سال و در استرالیا بیش از 11 میلیون تن کیلومتر بوده و در ایران در سال 92 حدود یک میلیون تن کیلومتر بر واگن (ترکیب چهار و شش محوره) در سال بوده که چنانچه بهره وری واگن بر مبنای چهار محوره محاسبه شود نسبت واقعی بهره وری نسبی هر دستگاه واگن باری ما به استرالیا به حدود یک پانزدهم می رسد.

بهره وری شبکه در استرالیا در سال ۲۰۰۵ به بیش از ۲۰۰ هزار تن کیلومتر بر کیلومتر شبکه رسیده یعنی در مسیر  ماونت نیومن که کمتر از ۵۰۰ کیلومتر می باشد بیش از ۱۰۰ میلیون تن در سال حمل شده است (بهره وری شبکه ما در 2022 کمتر از 5 بود).

 (شاخص های فوق در اواسط دهه هفتاد به صورت سالانه در مرکز تحقیقات محاسبه و با جهان مقایسه می گردید). تعداد قطارهای این راه آهن از 12 به 14 قطار در روز رسید و تعداد واگن ها حداکثر به 312 دستگاه در هر قطار و تعداد شکستگی ریل طی 20 سال از 37 به 4 مورد کاهش و بار هرواگن از 1970 تا 2004 از 89 به 126 تن و عمرریل به بیش از 5 برابر و عمرچرخ نزدیک 6 برابرشد. 

در مقایسه بهره وری راه آهن ایران (گزارش بهره وری 20/3/90) با آمار جهانی در سال ۲۰۰۷ میلادی (1386 شمسی) جابجایی بار هر دستگاه واگن یک میلیون تن کیلومتر و نسبت بهره وری واگن باری  ۳۴ درصد متوسط جهانی بوده و جابجایی بار واگن در سال ۹۲ نیز همین مقدار یعنی یک میلیون تن کیلومتر بود، بهره وری واگن در آمریکا ۵ برابر ایران و در آسیا ۳ برابر ایران بوده است.

هرچند فاصله بسیار زیاد بهره وری باید به صورت خاص تحلیل و ریشه یابی شود ولی برخی دلایل برتری بهره وری لوکوموتیو قبلا تحلیل شده (تین 247242)، برای خط و نیروی انسانی نیز باید بابررسی، مقایسه مستمر و اقدامات اصلاحی شاخص ها را ارتقا بخشید همان گونه که در سال های پایانی دهه شصت تا اواسط دهه هفتاد با حمایت مدیریت ارشد، راه آهن پیشتاز رشد بهره وری در کشور بود. 

پس از گفتگوهای فنی با آقایان مهندس پورمیرزا و مهندس عالیوند که در سال 1369 مسئولیت معاونت فنی راه آهن و مدیریت اداره کل جریه و کارخانجات را برعهده داشتند و تایید پیشنهاد افزایش 50 درصدی کشش لوکوموتیوهای GT26، آزمایشات متعددی از جمله در مسیر راه آهن شمال با فراز 28 در هزار انجام شد (تین 158010). پس از اعلام افزایش کشش و اعلام رسمی کشش هر لوکوموتیو در فرازها و مسیرهای مختلف، اشتیاق و استقبال همکاران خوب و پرتلاش بهره برداری سبب تعریف فراز غالب مسیرها گردید (تین 289515) که بهره وری لوکوموتیوها را بالاتر برد و همزمان طرح انتقادات به کیفیت لوکوموتیوها در جلسات گراف سبب شد فرم 103 برای نمایش وضعیت پویا (15 روزه) خرابی لوکوموتیوها (تین 233895) طراحی شود و سپس با تقاضای مدیران برای تخصیص لوکوموتیو بیشتر، فرم 301 برای بررسی وضعیت بهره وری لوکوموتیوها و ... در ادارات کل (تین 243629) طراحی شد.

حوزه معاونت بهره برداری راه آهن در افزایش بهره وری ناوگان، شبکه ... و حتی در مطالبه و بهبود کیفیت آنها بیشترین نقش را دارد ولی با وجود تجربیات اوایل دهه هفتاد و نقش برجسته این معاونت در رشد دو رقمی عملکرد بار در سال های پایانی مدیریت آقای مهندس افشار، روش های کنونی که بیشتر برگرفته از اطلاعات و باورهای غلط برخی افراد است در راستای بهره وری و کیفیت نیست، برای رفع این ضعف ضروریست تجربیات راه آهن های موفق دنیا بررسی و برخی همکاران موثر از این معاونت برای بازدید اعزام شوند.