مرگ دریاچه ارومیه نزدیک است؟

پژوهش تازه دقیقا چه می گوید؟

پیش از اشاره به نتایج و بررسی آنها، خوب است نخست نگاهی به روش این پژوهش داشته باشیم؛ آن طور که نویسندگان و پژوهشگران در نخستین گزارش مترتب با این پژوهش نوشتند، این پژوهش با هدف ارایه داده های قابل اتکا نسبت به روند تغییرات دریاچه ارومیه طی سال های اخیر و پیش بینی وضعیت دریاچه ارومیه در پایان سال آبی جاری (شهریور 1402) از سوی طرح تحقیقاتی دریاچه ارومیه و همکاری مرکز سنجش از دور دانشگاه صنعتی شریف تهیه شده است. بخشی از این بررسی به این صورت بوده که با استفاده از تصاویر ماهواره ای Landsat و توسعه کد GEE، مساحت دریاچه ارومیه در تاریخ 13 خردادماه سال های 1392 تا 1402 جمع آوری شده است. پژوهشگران این کار، برای کالیبراسیون کد توسعه داده شده در GEE نزدیک ترین داده‎ها از نظر تاریخی به تاریخ مدنظر را برای تعیین مساحت دریاچه از پژوهش های قبل استخراج کردند و با نتایج به دست آمده از مطالعه خود برای همان تاریخ مقایسه کردند. با استفاده از روش خطایابی به روش RMSE نتایج این بررسی قابل قبول و قابل توسعه برای سه سال گذشته بوده است. چندجمله بالا را می توان به این صورت ساده سازی و خلاصه سازی کرد که پژوهشگران این پژوهش، نخست با استفاده از اطلاعات موجود به یک روش محاسبه رسیدند و در مرحله بعد برای سنجش صحت این روش، اطلاعات در دسترس چندسال گذشته را با روش تازه خود به دست آوردند که خطای آن نسبت به اطلاعات واقعی قابل چشم پوشی بود؛ این البته یکی از مراحل هر بررسی علمی است که به نام «ولیدیشن» یا همان صحت سنجی خوانده می شد. فارغ از این جزییات که تنها برای اطمینان از صحت بررسی و موردتاییدبودن نتایج به آنها اشاره شد، سراغ نتایج برویم.

وقتی همه خوابیم؛ رسیدن تراز دریاچه به پایین ترین عدد ۶۰سال گذشته

یکی از مهم ترین نتایج این پژوهش هم اطلاعاتی درباره تراز دریاچه است که می گوید این عدد به پایین ترین مقدار آن در ۶۰ سال گذشته رسیده است. پژوهشگران این بررسی البته در گزارش خود نوشتند که با توجه به انتشارنیافتن داده‎ های زمینی ثبت تراز دریاچه ارومیه در یک سال اخیر، با بهره گیری از ترازهای برداشت شده زمینی در سنوات قبل و داشتن مساحت معادل آنها و یافتن مساحت دریاچه ارومیه در تاریخ مدنظر در بازه سال های 1392 تا 1401 که با استفاده از سنجش از دور گردآوری شدند، ترسیم نمودار تراز دریاچه ممکن شد. آنها همچنین در گزارش خود نوشتند که همبستگی قابل قبول نتایج با داده های زمینی تا سال 1401 نمایانگر صحت الگوریتم پیاده سازی شده و قابلیت اعتماد به تراز محاسبه شده برای سیزدهم خرداد 1402 است. اما با لحاظ کردن چنین جزییاتی، نتیجه دقیقا چه می گوید؟ یکی از نتایج مهم می گوید که «تراز دریاچه ارومیه در 13 خرداد 1402 کمترین تراز ثبت شده در این روز برای دریاچه ارومیه از سال 1343 تاکنون بوده است.» به عبارت ساده تر، نخست نکته ای گزارش از رسید تراز این دریاچه به پایین ترین عدد در ۶۰ سال گذشته حکایت دارد؛ حتی پایین تر از روزهایی که عملا اعلام شده بود این دریاچه درحال مرگ است و هنوز ستاد احیا و نجات دریاچه هم شکل نگرفته بود.

تغییرات حجم دریاچه؛ حجم آب از سال ۹۴ هم کمتر شده است

بخش مهم دیگر نتایج این پژوهش که حاصل همکاری«طرح تحقیقاتی دریاچه ارومیه با همکاری مرکز سنجش از دور دانشگاه صنعتی شریف» است به موضوع حجم دریاچه می پردازد که دراین مولفه هم نتایج از یک بحران بزرگ حکایت دارد. گراف مرتبط با این بخش می گوید که حجم دریاچه ارومیه به پایین ترین مقدار خود در یک دهه گذشته رسیده و حتی از سال ۹۴ هم کمتر است. گزارش می گوید «تا پیش از سال جاری کمترین میزان حجم ثبت شده آب برای خردادماه در دریاچه ارومیه مربوط به سال 1394 بوده است. ولیکن با توجه به شدت افت تراز دریاچه ارومیه در دوسال اخیر، حجم کنونی آب داخل دریاچه ارومیه کمتر از میزان آن در تاریخ مشابه سال 1394 شده است.»

پیش بینی مرگ دریاچه در شهریور 1402

بخش نگران کننده این گزارش اما هشدار درباره فرارسیدن ابربحرانی است که پیش تر کارشناسان فراوانی در شیپور هشدار آن دمیده بودند؛ خشک شدن دریاچه ای که ده ها کیلومتر اطراف آن باید خالی از سکنه شود و نمک آن به چشم هر جنبنده ای در شمال غرب ایران خواهد رفت. گزارش می گوید «ویژگی طبیعی تمامی تالاب ها و دریاچه ها تغییرات درون سالی پیکره آبی آنهاست. دریاچه ارومیه نیز از این قاعده مستثنی نبوده و همه ساله تراز این دریاچه بین روزهای مختلف سال متغیر بوده است.» با این توضیح اما نتایج این بررسی نکات مهمی دربردارد و می گوید:

«۱- بنا بر روند افت تراز دریاچه ارومیه در فصل تابستان، تراز آب دریاچه ارومیه در پایان شهریور سال آبی جاری به عدد بین 1269.80 تا 1269.90 متر از سطح دریاهای آزاد خواهد رسید.
۲- پیش بینی انجام شده برای محدوده قرارگیری تراز دریاچه ارومیه در پایان شهریور 1402، بیانگر ثبت کمترین میزان تراز این دریاچه در 60 سال گذشته خواهد بود.»

کلانتری: اعداد و ارقام می گوید دریاچه شهریور امسال خشک می شود

«عیسی کلانتری» رییس پیشین سازمان محیط زیست ایران که از سال ۱۳۹۲ تا اواخر تیر پارسال مدیر اجرایی ستاد احیای دریاچه ارومیه بود و یکی از آگاه ترین کارشناسان نسبت به اعداد و ارقام مرتبط به این دریاچه است، هم در گفت وگو با «اعتماد» از نزدیک بودن مرگ این دریاچه به «اعتماد» می گوید. او معتقد است که آثار سوء ناشی از این بحران زیست محیطی چنان هولناک خواهد بود که زندگی در کلان شهری مانند تبریز عملا ناممکن خواهد بود و می گوید با همه این بحران های پیش رو، دولت کنونی توان علمی درک این بحران و آثار وحشتناک ناشی از آن را ندارد. کلانتری در این باره به «اعتماد» می گوید: «در دو سال گذشته یعنی ر وزهایی که دولت جدید سر کار آمده است، ارتفاع دریاچه ۹۷ سانتی متر پایین آمده است. دو سال پیش دریاچه ارومیه ۳/۹۳ میلیارد مترمکعب آب داشت اما الان حجم آب آن به ۷۰۰ میلیون مترمکعب رسیده است. علاوه براین سطح آب دریاچه دو سال پیش در همین موقع ۳۱۰۰ کیلومتر مربع بوده و الان به۹۲۰ کیلومترمربع رسیده است؛ یعنی با این حساب تا پایان تابستان در دریاچه آبی نخواهد بود و دریاچه احتمالا تبدیل به باتلاق خواهد شد.»

این اعداد و ارقام و تغییرات آنها برای هر فرد غیرکارشناس هم نشان از آغاز یک بحران دارد اما چرا دولت کنونی چندان توجهی به آنها ندارد و نه تنها به سادگی از کنار چنین ارقام هشداردهنده ای می گذرد که حتی از «شرایط مطلوب» دریاچه هم سخن می گوید؟ رییس پیشین سازمان محیط زیست ایران در پاسخ به این پرسش «اعتماد» هم می گوید: «من نمی دانم این دولت چه کاری انجام می دهد و با وجود اینکه چندین ماه است آب رودخانه زاب وارد دریاچه شده، شرایط کلی دریاچه تا این اندازه بحرانی شده است؟ حقیقتا نمی دانیم اینها مشغول چه هستند؟ اما می دانیم که نه حقابه ها را دادند و نه به دنبال کاهش کشاورزی هستند و عملا هیچ کاری نکردند و سطح زیر کشت آبی که قرار بود منع شود در آذربایجان غربی حتی توسعه هم پیدا کرده است. به نظر می آید دولت تسلیم نمایندگان شده است.

هیچ چیزی پیگیری نمی شود و همه چیز رها شده است. بی شک یک فاجعه زیست محیطی در راه است که به هیچ شکلی قابل جبران نیست و ملت آذربایجان باید حتما رییس جمهوری را بازخواست کنند و این قابل چشم پوشی نیست. همه شان (مسوولان دولت درباره دریاچه) هم دروغ می گویند. مثلا در فروردین امسال ارتفاع دریاچه را با شهریور پارسال مقایسه کردند و مدعی شدند که وضعیت دریاچه بهتر شده درحالی که همه می دانیم دریاچه همیشه ۱۵ فروردین بیشترین آب را دارد و در شهریور به کمترین مقدار آب می رسد. یعنی اینها آمدند بیشترین مقدار آب دریاچه در دوره خودشان را به کمترین حالت دریاچه در دولت قبل مقایسه کردند!» یک بحث مهم دیگر اما به وضعیت آمار و اطلاعات مرتبط با دریاچه برمی گردد که در دولت جدید به صورت مداوم و شفاف منتشر نمی شود و همین موضوع باعث اعتراض فعالان محیط زیست و پژوهشگران مرتبط با حوزه دریاچه هم شده است؛ کلانتری درباره این موضوع هم می گوید: «بله، هیچ اطلاعاتی منتشر نمی کنند و وزارت نیرو هم هیچ اطلاعی نمی دهد. سازمان محیط زیست هم که باید مدعی دریاچه باشد، مرده و هیچ کاری نمی کند. نمی دانم در کشور چه می گذرد؟»

با این اوصاف و در چنین شرایطی به نظر می آید مرگ دریاچه چندان هم دور از انتظار نیست؛ اگر این اتفاق رخ دهد چه شرایطی در انتظار شمال غرب ایران و مردم منطقه خواهد بود؟ کلانتری در این باره هم می گوید: «اگر دریاچه خشک شود اولین قربانیان مردم تبریز و حاشیه شرقی دریاچه هستند. کشاورزی از بین خواهد رفت، به اختلاف درجه حرارت تابستان و زمستان ۷ درجه اضافه می شود که ژنتیک انسان، حیوان، گیاه و میکروب را دچار تغییر و جهش می کند. این جهش یعنی سرطان و ده ها بیماری و مساله دیگر. به عنوان مثال در سال های ۱۳۹۳ تا ۱۳۹۴ که اوج خشک شدن دریاچه بود سرطان پوست در حیوانات شمال غرب دریاچه ارومیه ۲۰ برابر شده بود و حالا فکر کنید در صورت خشکی کامل دریاچه چه رخ خواهد داد؟ شهر تبریز در 6-5 سال آینده با آن غبار نمکی امکان زندگی نخواهد داشت.» اما مگر می شود مسوولان کنونی نسبت به بحرانی مانند خالی از سکنه شدن کلان شهری مانند تبریز بی تفاوت باشند؛ واقعا مسوولان کنونی چه فکری می کنند و چرا این مساله را جدی نمی گیرند؟ کلانتری در این باره هم می گوید: «به نظر من دولت نمی فهمد که خشک شدن دریاچه یعنی چه و توان علمی درک مطلب را ندارند. به مردم هم اطلاعات غلط می دهند.»

حتی حساسیت مردم نسبت به خشکی دریاچه را از بین بردند

اگرچه آمار و اطلاعات و همچنین نتایج یک پژوهش علمی و قابل اعتنا از احتمال یک بحران بزرگ حکایت دارد و به نظر می آید حالا خشکی دریاچه هم چندان دور از ذهن نیست اما یک فعال حوزه اجتماعی ساکن در منطقه از بحرانی دیگر سخن می گوید و آن از بین رفتن حساسیت مردم نسبت به دریاچه در یک دهه گذشته است. «محمدحسین حسن زاده» فعال محیط زیست و رییس کمیته مردم نهاد ستاد احیای دریاچه ارومیه در این باره به «اعتماد» می گوید: «واقعیت این است که دریاچه اصلا شرایط خوبی ندارد و آنچه بر عمق فاجعه دریاچه می افزاید اینکه قبلا یک حساسیت مردمی بود که در بین مسوولان هم وجود داشت اما رفته رفته این موضوع عادی شده و هیچ خروجی هم ندارد. الان شرایط دریاچه از قبل هم بدتر شده و در مشکلات بزرگ تر جامعه کم پیدا و گم شده است.» او در توضیح این تغییر در حساسیت مردم، هم می گوید: «بحث دریاچه و ستاد احیا هر مشکلی که داشت یک نتیجه داشت و آن هم اعلام عمومی تراز دریاچه است اما الان و بعد از اینکه ستاد از حالت قبلی خارج شده و دیدگاه متفاوتی ایجاد شده دیگر اعداد و ارقام شفاف به مردم اعلام نمی شود یا به موقع اعلام نمی شود. نکته دیگر اینکه هنوز برخی دستگاه ها و عمدتا حقوقی نگاه شان این است که این بحران را پاک سازی کنند و حتی کوچک شدن را به عنوان یک اصل برای خود پذیرفته و دنبال شعارهای خودشان هستند.»

بخش مهم سخنان این فعال اجتماعی، تاکید بر کاهش حساسیت عمومی نسبت به این بحران پیش رو است؛ او می گوید که راهکار این بحران در همکاری مردمی بود اما روند فعالیت مسوولان به گونه ای بوده که حالا نه تنها شاهد همکاری نیستیم که حتی در برخی موارد میزان کشاورزی و حتی حفر چاه هم افزایش یافته است.

به نظر می آید در یک سمت آمار و اطلاعات از مرگ زودرس یک دریاچه تاریخی حکایت دارد و در سمت دیگر هم دماسنج های مرتبط با مسائل اجتماعی از کاهش حساسیت مردمی می گویند و همه اینها یعنی اینکه اگر نخواهیم بگوییم بحران بزرگ فرارسیده، دست کم باید پذیرفت که سیاهی در راه شمال غرب ایران است.