چالش های صنعت لوکوموتیو؛ از کاهش بار تا زمین گیری ناوگان ریلی

با گذر از سال هایی پرچالش برای صنعت لکوموتیو، نشانه های احیا در افق حمل ونقل ریلی کشور نمایان شده ؛ تحولاتی که با اصلاحات سیاستی و تمرکز بر نگهداری مؤثر، راه را برای تبدیل لکوموتیو به موتور محرک توسعه ریلی هموار می کنند.

به گزارش تین نیوز به نقل از دنیای اقتصاد، لوکوموتیو به عنوان موتور پیشران ناوگان ریلی، نقشی اساسی در عملکرد، بهره وری و توسعه حمل ونقل ریلی ایفا می کند. طی چهار سال گذشته، صنعت لوکوموتیو کشور با چالش هایی عمده روبه رو بوده که کاهش شدید بار حمل شده، زمین گیری تعداد زیادی از لوکوموتیوها، بحران نقدینگی در شرکت های بهره بردار و ضعف تعمیر و نگهداری، تنها بخشی از آنهاست.

این چالش ها در حالی بروز پیدا کرده که حمل ونقل ریلی از منظر اقتصاد ملی، پدافند غیرعامل، کاهش مصرف سوخت و حفظ محیط زیست، جایگاهی راهبردی در توسعه پایدار کشور دارد. 

صنعت لوکوموتیو به عنوان موتور حمل ونقل ریلی، در سال های اخیر نه تنها دچار افت فنی و عملیاتی شده، بلکه قربانی سیاست های نادرست، کمبود سرمایه گذاری و بی توجهی به اولویت های واقعی زیرساختی نیز بوده است. با این حال، در یک سال اخیر، اصلاحات تدریجی در سیاستگذاری و پرداخت بخشی از مطالبات معوق، به احیای لوکوموتیوهای متوقف و بهبود شاخص های ریلی منجر شده است. تجربه سال ۱۴۰۳ نشان می دهد که با برنامه ریزی واقع بینانه، حمایت از توان داخلی، سرمایه گذاری هدفمند و تمرکز بر نگهداری موثر، می توان از بحران عبور و لوکوموتیو را به پیشران توسعه ریلی کشور بدل کرد.

هرچند کشور این روزها در وضعیت ویژه پساجنگی به سر می برد و نااطمینانی هایی به واسطه ریسک های آتی وجود دارد، اما سال ۱۴۰۴ در صورت استمرار آتش بس، می تواند فرصتی ویژه برای تثبیت روند بهبود و آغاز فاز توسعه ای جدید در این بخش باشد؛ به شرط آنکه مساله تامین مالی، سیاستگذاری منسجم و حفظ سرمایه های موجود در صدر اولویت های ملی قرار گیرد. این گزارش، تحلیلی از مسیر طی شده، وضعیت فعلی و چشم انداز آینده صنعت لوکوموتیو و حمل ونقل ریلی کشور ارائه می دهد.

بزرگ ترین مشکل لوکوموتیوداران 

بزرگ ترین مشکل مالکان لوکوموتیو بخش خصوصی، کمبود نقدینگی است که در دوره جدید مدیریت راه آهن تقریبا برطرف شده و لوکوموتیوهای متوقف بخش خصوصی یکی پس از دیگری در حال راه اندازی هستند.

مجتبی لطفی، رئیس سابق کارگروه لوکوموتیو انجمن ریلی و کارشناس صنعت لوکوموتیو در تشریح مشکلات اصلی مالکان لوکوموتیو گفت: به عنوان یک اقدام شاخص، شرکت راه آهن در اواخر سال گذشته، پرداخت قابل توجهی بابت اجاره لوکوموتیوها به بخش خصوصی داشت.

در صورت تداوم این روند بسیاری از مشکلات لوکوموتیو و حمل ونقل ریلی کشور برطرف خواهد شد.

وی افزود: در سال های گذشته، مالکان لوکوموتیو دو مشکل اساسی با راه آهن شامل نرخ اجاره لوکوموتیو و مطالبات پرداخت نشده بابت این اجاره داشتند. ودر مواردی این پول تجمیعی پرداخت نشده به حدود ۹ ماه نیز رسیده بود. اما در حال حاضر این میزان به حدود سه تا چهار ماه اصلاح شده که اقدام قابل توجهی است. همچنین در سال گذشته، راه آهن نرخ لوکوموتیو را متناسب با تورم ۲۵ درصد افزایش داد.

توقف روند نزولی حمل بار ریلی

بر اساس آمار، روند نزولی حمل بار ریلی که در سال ۱۳۹۹ آغاز شده بود در سال ۱۴۰۳ متوقف شد و حتی حدود ۲ درصد نیز نسبت به سال قبل از آن رشد پیدا کرد. 

رئیس سابق کارگروه لوکوموتیو انجمن ریلی با اعلام این مطلب گفت: به این صورت که در حال حاضر، احساس کمبود لوکوموتیو موثر روی حمل ونقل ریلی، برطرف شده و بخش خصوصی می تواند به لوکوموتیوهای اضافی برای توسعه حمل ونقل ریلی فکر کند. بنابراین فکر می کنم عقلانیت و تخصص بیشتری به بخش حمل ونقل ریلی برگشته که باید آن را به فال نیک بگیریم و امیدوارم که مشکلات این بخش کمتر شود.

لطفی افزود: نکته جالب دیگر، توجه مدیریت راه آهن به مساله لوکوموتیو به عنوان گلوگاه حمل ونقل ریلی است؛ به جای شعارهای نشدنی در دوره قبلی مبنی بر واردات ۲۰۰ تا ۱۰۰۰ دستگاه لوکوموتیو، توجه مطلوبی به حفظ سرمایه موجود و راه اندازی لوکوموتیوهای زمین گیر انجام شد. به این صورت که روند نزولی تعداد لوکوموتیوهای راه آهن و بخش خصوصی کند شده است.

این کارشناس صنعت لوکوموتیو درباره پیشینه کاهش حمل بار توسط بخش ریلی گفت: با تغییر مدیریت راه آهن در سال ۱۴۰۰ و در یک دوره کمتر از ۴ سال، متاسفانه تمام شاخص های ریلی روند افت و نزولی نشان می دادند. بزرگ ترین مساله حمل ونقل بار ریلی بود؛ به این صورت که از سال ۱۳۹۹ به بعد هر سال بار کمتری توسط ریل حمل شد، در حالی که در دوره سال های ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۹ روند حمل بار ریلی صعودی بود و هر سال نسبت به سال قبل بار بیشتری حمل می شد.

وی افزود: عمده درآمد همه شرکت های ریلی و راه آهن از حمل بار است؛ زمانی که بار کمتری حمل شده به معنی این است که درآمد کمتری ایجاد شده و این بخش با مشکلاتی مانندکمبود بودجه، نقدینگی و نیاز به کمک دولت مواجه می شود. موضوع به این صورت بود که در زمانی که تقاضا برای حمل بار وجود داشت، بخش حمل ونقل ریلی نمی توانست آن را به صورت کامل حمل کند. این موضوع به این بخش ضربه وارد کرد و تکالیف بسیاری برای مدیریت جدید راه آهن باقی گذاشت.

رئیس سابق کارگروه لوکوموتیو انجمن ریلی درباره دلایل کاهش عملکرد حمل ونقل ریلی اظهار کرد: یک دلیل تصمیمات غلطی را شامل می شد که به سرعت قابل برطرف شدن بود. دلیل دیگر کمبود لوکوموتیو بود که به سرعت نمی توان آن را برطرف کرد. در این دوره سه تا چهار ساله، بیشتر لوکوموتیوهای متعلق به شرکت راه آهن و در میزان کمتری لوکوموتیوهای بخش خصوصی زمین گیر شدند.

وی افزود: البته شرکت راه آهن طبق قانون، اجازه سرمایه گذاری برای خرید لوکوموتیوهای جدید را ندارد اما بخش خصوصی بر اساس قراردادهای منعقد شده از قبل در این دوره سه ساله تعدادی لوکوموتیو جدید را به ناوگان اضافه کرده است. با این حال تعداد لوکوموتیوهایی که متوقف می شد از تعداد لوکوموتیوهای اضافه شده، بیشتر بود و لوکوموتیوهای زمین گیر با سرعت قابل راه اندازی نبود.

برنامه ویژه برای لوکوموتیوهای انباری

راه اندازی لوکوموتیوهای متوقف مانده با کمترین هزینه ممکن، نیازمند یک برنامه کوتاه مدت و اولویت دار است. لطفی با اعلام این مطلب، درباره راهکار برطرف کردن مشکل کمبود لوکوموتیو در حمل ونقل ریلی گفت: برای این منظور باید پرداخت های منظم تری به مالکان لوکوموتیو صورت گیرد یا تسهیلاتی برای آنها در نظر گرفته شود. که این مسیر تقریبا در حال انجام شدن است. وی افزود: مرحله بعدی تدوین برنامه های دراز مدت است؛ اگر آماده به کاری لوکوموتیوهای موجود را افزایش داده و تعداد لوکوموتیوهای متوقف را کاهش دهیم، می توانیم پاسخگوی نیاز امروز حمل ونقل کشور باشیم.

این کارشناس صنعت لوکوموتیو توضیح داد: برای برطرف سازی معضل کمبود لوکوموتیو نباید روند نوسازی ناوگان متوقف شود و در کنار آن نگهداری از ناوگان موجود باید به صورت یک فرآیند پیوسته همه ساله ادامه پیدا کند. وی افزود: در دراز مدت، نگهداری و تعمیر ناوگان موجود لازم بوده اما کافی نیست. باید این دو موضوع به صورت پیوسته و در کنار یکدیگر انجام شوند.

 نگهداری و تعمیر ناوگان لوکوموتیو توسط بخش خصوصی در کشور انجام می شود و شرکت های بسیاری در آن درگیر هستند به گونه ای که حداقل ۱۰ شرکت اصلی و پشت سر آنها نیز تعداد ۳۰ تا ۴۰ شرکت فرعی نیز در این زمینه فعال هستند. 

لطفی گفت: برای توسعه عملکرد حمل ونقل ریلی، لوکوموتیو کم داریم و باید سفارش ساخت لوکوموتیو دهیم. البته دو تا سه مدل لوکوموتیو توسط صنایع داخلی تامین می شود. خرید خارجی لوکوموتیو نیز به علت مشکلات تحریمی تقریبا بسته بوده و به راحتی نمی توان لوکوموتیو از خارج کشور وارد کرد، بنابراین باید به توان داخلی کشور اعتماد کرده و روی آن سرمایه گذاری کرد زیرا نیاز لوکوموتیو کشور به راحتی توسط توان داخلی قابل تامین است.

معضل نگهداری و تعمیر 

به صورت کلی عوامل بسیاری در زمینه نگهداری و تعمیر لوکوموتیوها مطرح می شوند که معضل نقدینگی و نرخ گذاری صحیح استفاده از لوکوموتیو  در این زمینه مطرح می شوند؛ موضوعاتی که البته تابع یکدیگر هستند. مجتبی لطفی، رئیس سابق کارگروه لوکوموتیو انجمن ریلی با اعلام این مطلب گفت: مثلا اگر نرخ بهره برداری از لوکوموتیو منصفانه نباشد، نرخ تعمیر و نگهداری لوکوموتیو نیز متاثر از آن صحیح نخواهد بود. زیرا مالک لوکوموتیو پولی نخواهد داشت تا هزینه نگهداری و تعمیر را پرداخت کند.

به صورت طبیعی، درصدی از درآمد لوکوموتیو باید صرف تعمیر و نگهداری شود. حالا اگه درآمد لوکوموتیو به دلیل افزایش نرخ بالا رفت، هزینه تعمیر و نگهداری نیز باید افزایش یابد. اما متاسفانه نرخ تعمیر و نگهداری با درصد بیشتری افزایش می یابد، زیرا متاثر از قیمت دلار و تورم  درکشور است. به دلیل تورم و ناپایداری قیمت ها نمی توان به راحتی یک قرارداد نگهداری و تعمیر منعقد کرد و نرخ آن باید به صورت دائمی به روز شود.

وی افزود: با فرض اینکه به شرایط پایدار اقتصادی برسیم و مشکل افزایش نرخ نگهداری و تعمیر برطرف شود، موضوعات بسیاری وجود دارند؛ یکی اینکه در بعضی تعمیرگاه ها یا دپوهای تعمیراتی نواقص یا مشکلاتی وجود دارد. موضوع بعدی سیاست های نگهداری و تعمیر از نظر گستردگی یا متمرکز بودن است. در بیشتر کشورهای پیشرفته دنیا به صورت متمرکز عمل می شود، اما در کشور ما خیلی پراکنده است.

لطفی ادامه داد: موضوع بعدی اعتقاد مدیران سیستم نظارتی به موضوع نگهداری و تعمیر است که بخشی از آن در آیین نامه راه آهن برای تعمیر و نگهداری لوکوموتیو و واگن، آمده است. حتما باید سیستم نظارتی برای اجرای این آیین نامه و اطمینان از رعایت آن دیده شود. این کارشناس صنعت لوکوموتیو درباره اهمیت موضوع نگهداری و تعمیر گفت: به صورت کلی اصطلاح «نت» مخفف دو کلمه نگهداری و تعمیر بوده و عمدا کلمه نگهداری قبل از کلمه تعمیر در این ترکیب آمده است.

در حال حاضر بخش تعمیر به علت ناگزیر بودن انجام می شود. اما بخش نگهداری کامل انجام نشده و هر زمان که مالکان دچار کمبود نقدینگی می شوند از بودجه  نگهداری می کاهند که این موضوع به لوکوموتیوها لطمه وارد می کند. وی افزود: توانایی فنی بسیاری در کشور برای نگهداری لوکوموتیو وجود دارد و حتی در بخش بازسازی لوکوموتیوها نیز می توانیم فعالیت کنیم و امکانات سخت افزاری و نرم افزاری درا ین زمینه وجود دارد.

کارخانه   نگهداری، تعمیر و بازسازی لوکوموتیو کرج که با سرمایه گذاری بسیار توسط راه آهن احداث شده، گاه خالی از مشتری بوده و از ظرفیت آن استفاده نمی شود. شاهد هستیم که در یک دپوی دیگر، اقدام تعمیراتی سنگین انجام شده که نه حائز امکانات سخت افزاری لازم بوده و نه ایمنی در آن رعایت می شود. اما این اقدام به دلایل اقتصادی در حال انجام است.

دشواری تامین قطعات

رئیس سابق کارگروه لوکوموتیو انجمن ریلی درباره مشکلات تامین قطعات مورد نیاز لوکوموتیو گفت: بخش خصوصی مجبور است این قطعات را با هزینه بالاتر و گاهی اوقات در زمان طولانی تر تامین کند. بخش نگهداری و تعمیر بسیار وابسته به نرخ ارز بوده و در حال حاضر، تخصیص ارز بسیار طولانی شده که به عنوان یکی از مشکلات بزرگ این صنعت مطرح است. به این صورت که به بخش تولید ارز بهتری تعلق گرفته و بخش نگهداری و تعمیر مانند یک صنعت در کشور دیده نمی شود.

در حالی که اولویت این بخش از بخش تولید کمتر نبوده و اشتغال بسیار زیادی درکشور ایجاد می کند. وی افزود: تعدادی از لوکوموتیوهای موجود در کشور آمریکایی بوده و تعدادی اروپایی، تعداد معدودی چینی نیز وجود دارد. در سال های اخیر دسترسی به قطعات لوکوموتیوهای غربی دشوار شده و روز به روز نیز دشوارتر و پرهزینه تر می شود. لوکوموتیو داران، گاهی به قطعات اورجینال دسترسی پیدا نمی کنند و مجبورند قطعات غیر اورجینال مصرف کنیم که کیفیت پایین تری دارند.

سهم بخش خصوصی از حمل بار ریلی

لطفی در پاسخ به این پرسش که چند درصد بار ریلی کشور توسط لوکوموتیوهای بخش خصوصی جابه جا می شود، گفت: در حال حاضر بیش از ۵۰ درصد بار ریلی توسط لوکوموتیوهای بخش خصوصی جا به جا می شود. در سال ۱۳۸۸ اولین لوکوموتیو بخش خصوصی در سیر قرار گرفت، در آن سال کمتر از دو درصد بار کشور را لوکوموتیوهای بخش خصوصی حمل کردند. این روند می توانست با شتاب بیشتری  رشد کند.

وی افزود: نکته مهم تر عدد کلی حمل بار ریلی بوده که در سه تا چهار سال گذشته کاهش یافته است. میزان آماده به کاری لوکوموتیوهای بخش خصوصی به صورت میانگین حدود ۱۰ تا ۱۵ درصد از لوکوموتیوهای دولتی بالاتر است. اما هر دوی این بخش ها یک سری مشکلات مشترک دارند. مثلا زمانی که نرخ بهره برداری از لوکوموتیو پایین باشد، هر دو بخش صدمه می خورند.

وی در ادامه گفت: بخش دولتی از نظر امکانات دپو شرایط بهتری دارد چون بیشتر کارخانه های دپو متعلق به راه آهن است که به بخش خصوصی اجاره داده می شود. پیش بینی می شود امسال شرایط لوکوموتیو داری (در صورت عدم اتفاق خاص)، بهتر شود و در حال حاضر برای بار ریلی کمبود لوکوموتیو وجود ندارد.

اما در صورتی که بار ریلی افزایش یابد، قطعا کمبود لوکوموتیو وجود خواهد داشت. لطفی درباره لزوم توسعه حمل ریلی اظهار کرد: وظیفه ملی بخش ریلی این است که بار بیشتری حمل کند. زیرا در این صورت کل جامعه از مزایای حمل ریلی (مانند صرفه جویی در سوخت، کاهش تصادفات جاده ای و...) سود می برند. بنابراین باید تلاش شود که سهم حمل ونقل ریلی افزایش یابد.

این کارشناس صنعت لوکوموتیو با ارائه آمار گفت: بخش ریلی در سال ۱۳۹۹ بیش از ۳۵ میلیارد تن-کیلومتر حمل کرده است. این میزان در دوره مدیریت قبلی راه آهن به کمتر از ۲۸ میلیارد تن-کیلومتر حمل بار ریلی رسید. اگر این روند نزولی وجود نداشت، امروز صحبت از ۴۵ میلیارد تن-کیلومتر حمل بار ریلی بود.

با یک محاسبه ساده متوجه می شویم که نزدیک ۲۰ هزار میلیارد تومان به عملکرد حمل ونقل ریلی اضافه نشده است. اگر این رشد در حمل ونقل ریلی اتفاق می افتاد، مشکلات نقدینگی فعلی رخ نمی داد. بنابراین فعلا تنها می توانیم روند صعودی را حفظ کنیم اما نمی توان انتظار جهش داشته باشیم.

این کار نیازمند یکسری پیش زمینه از جمله تعداد لوکوموتیو بیشتر دارد که تهیه آن نیازمند صرف زمان و پول بیشتر است. وی گفت: در بخش توسعه لوکوموتیو مساله تامین مالی (فاینانس) وجود دارد. در گذشته خرید لوکوموتیو از خارج کشور همیشه با تامین مالی همراه بوده است. اساسا خرید لوکوموتیو بدون تامین مالی تقریبا بی معناست، زیرا رقم بزرگی را می طلبد. اگر دولت در تسهیل تامین مالی کمک کند، بسیار موثر است.