تاثیر کریدور شمال جنوب بر رابطه راهبردی تهران و مسکو

کریدور شمال-جنوب یکی از جنبه های همکاری راهبردی مسکو و تهران را نشان می دهد که پس از جنگ اوکراین به شکل های مختلف نظامی، امنیتی، اقتصادی و تجاری تقویت شد.

به گزارش تین نیوز به نقل از بازار، علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران در روزهای اخیر با آجیت دوال مشاور امنیت ملی هند دیدار و درباره پرونده های متعددی از جمله فعال سازی کریدور شمال، گفتگو کرد. پروژه "کریدور شمال-جنوب" با ایجاد شبکه ای از جاده های زمینی، راه آهن و خطوط ناوبری دریایی با هدف افزایش حمل و نقل و تجارت بین روسیه، ایران، هند، قفقاز و روسیه تشکیل و نیاز دائمی روسیه و کشورهای آسیای مرکزی در دسترسی به آب های گرم را برآورده می کند. این کریدور از طریق خاک ایران، بندر سنت پترزبورگ مشرف به خلیج فنلاند در دریای بالتیک و پایتخت مالی و تجاری هند بمبئی (بمبئی) را متصل می شود. همچنین قرار است در آینده خطوط ارتباطی ثانویه ای ایجاد شود که کریدور را با اروپای شرقی و مرکزی پیوند می دهد.

چالش های جدی

این کریدور از سه محور تشکیل شده است؛ محور میانی از طریق دریای خزر که مسیر زمینی از سن پترزبورگ در شمال غربی روسیه به منطقه آستاراخان در دریای خزر آغاز و سپس از طریق دریا توسط کشتی ها به بندر انزلی ایران منتقل می شود. در نهایت با حمل و نقل زمینی به بندر چابهار و سپس به بمبئی هند وصل می شود. محور شرقی، مسیری زمینی است که از روسیه به ایران شروع می شود و از قزاقستان، ترکمنستان و ازبکستان می گذرد. مسیر غربی از روسیه به ایران و از طریق آذربایجان است که مستلزم تکمیل ساخت خط ریلی رشت - آستارا در داخل ایران به طول ۱۶۰ کیلومتر است.

در حالی که قرارداد این پروژه بین ایران، روسیه و هند در سال ۲۰۰۰ منعقد شد، از آن زمان تاکنون به دلیل مشکلات مالی و عدم حمایت قوی سیاسی از آن به ویژه از سوی مسکو، پیشرفتی در این پروژه مشاهده نشده است. با این حال، علاقه روسیه به تکمیل پروژه پس از اعمال تحریم های شدید ایالات متحده و اتحادیه اروپا علیه مسکو پس از آغاز جنگ علیه اوکراین در فوریه ۲۰۲۲، باعث شد روسیه در مواجهه با مشکلات در دسترسی به بازارهای جهانی با ایران همراه و در مورد این کریدور تجدیدنظر کند. در واقع، مرحله آزمایش آن در ژوئیه ۲۰۲۲ با حرکت یک قطار روسی شامل ۳۹ کانتینر از طریق آسیای مرکزی به ایران و از آنجا به هند آغاز شد. ایران و روسیه امیدوارند تا سال ۲۰۲۵ این کریدور را تکمیل و راه اندازی کنند و سالانه بین ۲۰ تا ۲۵ میلیون تن کالا را حمل کنند.

روسیه و ایران به دنبال تقویت حضور خود در بازارهای جایگزین مانند کشورهای خلیج فارس، شرق آفریقا و هند هستند و همچنین به دنبال راه هایی برای دور زدن تحریم های غرب و کاهش هزینه های تجارت از طریق کریدور شمال-جنوب هستند. از همین روی تهران و مسکو، حساب ویژه ای باز کرده اند که کریدور شمال-جنوب می تواند جایگزینی برای حمل و نقل از طریق کانال سوئز و دریای مدیترانه شود. چون عبور از آن برای طی کردن ۷۲۰۰ کیلومتر مسیر ۲۵ روز طول می کشد، در حالی که مسیر کانال سوئز که ۱۶۰۰۰ کیلومتر طول دارد، حداقل روزی ۳۶ تا ۴۰ روز طول می کشد.

با این حال، این پروژه همچنان با چالش های جدی مواجه است. ایران با چالش هایی مانند فرسودگی زیرساخت های داخلی و ضعف در جذب سرمایه گذاری خارجی یا تامین منابع مالی لازم برای تکمیل کریدور به ویژه تامین مالی ساخت « راه آهن رشت - آستارا » مواجه است. همچنین تامین مالی ساخت ۲۲ تونل و ۱۵ پل در امتداد کریدور در خاک ایران است که روسیه اخیراً متعهد به حل آنها با ارائه کمک های فنی و مالی شده است. همچنین، افزایش تنش در روابط ایران و آذربایجان پس از جنگ ۲۰۲۰ قره باغ، مسیر غربی کریدور را نیز تحت تأثیر قرار می دهد که کم هزینه ترین و آسان ترین مسیر برای عبور است که احتمالا اجرای پروژه را به تاخیر بیاندازد.

یکی دیگر از چالش ها، کوچک بودن ناوگان ایرانی در دریای خزر است، زیرا تعداد محدودی از کشتی های رورو بین ایران و روسیه وجود دارد. بحران دیگر این واقعیت است که بندر آستاراخان در جنوب روسیه در زمستان یخ می زند و دسترسی را به شدت محدود می کند. عدم گسترش در مسیر رودخانه ولگا نیز منجر به کاهش ظرفیت بارگیری کشتی ها از طریق آنها شد.

در حالی که برخی آن را کریدوری برای اجتناب از تحریم های علیه روسیه و ایران می دانند، محدودیت های اقتصادی ایالات متحده و اتحادیه اروپا می تواند به شدت سرمایه گذاری غیرروسی و غیر ایرانی در INSTC و دسترسی آن به اروپا را کاهش دهد. تحریم های ثانویه ایالات متحده - که برای افراد غیر آمریکایی اعمال می شود - پس از خروج ایالات متحده از توافق هسته ای ایران مجدداً علیه تهران اعمال و اقدامات دیگری از این قبیل احتمالا علیه مسکو اعمال شود. این تحریم ها علیه ایران قبلاً تامین مالی راه آهن رشت - آستارا توسط آذربایجان را مختل کرده است.

مشوق های ژئوپلیتیکی

مهمترین عامل پشت اجرای INSTC مناقشه اوکراین است و اینکه چگونه در نتیجه تحریم های غرب علیه روسیه، مسکو تلاش می کند تا مسیرهای جایگزین برای بازارهای جهانی مانند کشورهای خلیج فارس، شرق آفریقا، هند و جنوب آسیا را پیدا کند. سفر ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه به ایران در ژوئیه ۲۰۲۲، انبوهی از اظهارنظرها را در مورد نیاز به تکمیل کریدور به همراه داشت. پیش از این، کرملین تا حدودی مردد بود. مطمئناً، از همان ابتدا از این ایده حمایت می کرد، اما هرگز به طور جدی برای اجرای سریع آن تلاش نکرد. اما با پیامدهای وضعیت اوکراین، انگیزه قابل توجهی برای احیای طرح وجود دارد که می تواند به دو قدرت اوراسیا کمک کند تا تجارت را افزایش هند.

همچنین، عباس خطیبی، مدیرعامل شرکت ساخت و توسعه زیربناهای حمل ونقل در پی سفر پوتین گفت که ایران مایل است این پروژه را تکمیل کند. در ۱۱ ژوئن، دو کانتینر از سن پترزبورگ به سمت آستاراخان، سپس به بندر انزلی ایران در دریای خزر و در نهایت به بندر عباس در خلیج فارس حرکت کردند. ترانزیت بار آزمایشی، اما زمان آن همزمان با سفر پوتین به ایران بود.

در ۲۲ آگوست ۲۰۲۲، روسای گمرکات جمهوری آذربایجان، ایران و روسیه تفاهم نامه ای را برای تسهیل تردد ترانزیت امضا کردند. در اکتبر همان سال، مدیر عامل راه آهن ایران گفت که در اوایل همان ماه، هفت قطار باری روسیه از طریق خاک ایران از طریق آسیای مرکزی به هند رسیده اند. تحولات مشابهی در ژوئیه رخ داد که یک قطار روسی متشکل از ۳۹ کانتینر حدود ۳۸۰۰ کیلومتر را از آسیای مرکزی برای ورود به ایران طی کرد.

به عنوان مورد دیگری از علاقه روسیه به اجرای این پروژه؛ ایگور لویتین، دستیار رئیس جمهور روسیه و دبیر شورای دولتی این کشور در ژانویه امسال از این مسیر ریلی بازدید کرد. این سفر نقطه عطف مهمی بود زیرا به موجب توافق بین دو کشور، این پروژه ریلی در مدت سه سال با سرمایه گذاری روسیه برای خط ریلی ۱۵۲ کیلومتری تکمیل می شود و طرف ایرانی تامین مالی بخش ۱۲ کیلومتری آن را بر عهده خواهد داشت.

با این وجود، مذاکرات به کندی پیش می رود زیرا تحریم های ایالات متحده همچنان مانع از ابتکار عمل می شود. احسان خاندوزی وزیر اقتصاد و دارایی در مصاحبه با رسانه دولتی روسیه ریانووستی گفت، طرف ایرانی همچنان امیدوار است که شاهد تکمیل و راه اندازی کریدور حمل و نقل شمال-جنوب تا سال ۲۰۲۵ باشد.

برای ایران، این کریدور دسترسی به ۱۰ شهر روسیه با یک میلیون مصرف کننده یا بیشتر در امتداد رودخانه ولگا را باز می کند، اما همچنین به عنوان یک مسیر اتصال به آسیای مرکزی و منطقه دریای سیاه گسترده تر است. کالاهای ایرانی می توانند از طریق آذربایجان به سمت شرق به بندر آکتائو قزاقستان بروند. با این حال، یک احتمال دیگر، نگاه به سمت غرب به سمت بنادر دریای سیاه گرجستان و بازار اروپا است. این احتمال با لغو تحریم های آمریکا واقعی تر خواهد بود.

با این حال، گسترش کریدور آشکارتر است. به عنوان مثال، حمل و نقل بار توسط راه آهن روسیه از طریق کریدور در فوریه ۲۰۲۳ نسبت به ماه مشابه سال قبل دو برابر شد و به ۷۶۴۰۰۰ تن رسید. در مجموع در بازه زمانی ژانویه تا مارس، محموله ها بیش از ۲.۳ میلیون تن بوده که از این میزان، ۲.۲ میلیون تن از طریق محور غرب و ۷۴.۲ هزار تن از مسیر دریا انجام شده است، بقیه از طریق مسیر محور شرقی انجام شد. یعنی ترانزیت از طریق سه محور کریدور رشد تصاعدی داشته است، خط غربی با افزایش ۲ برابری، مسیر دریای خزر ۳ برابر و مسیر شرقی به چین با رشد ۳۳ برابری همراه بوده است.

گسترش INSTC با رشد کلی روابط تجاری روسیه و ایران مطابقت دارد. مناقشه اوکراین و در نتیجه تغییر مسیر تجارت روسیه به سوی شرکای اوراسیا، به عنوان یک انگیزه اصلی عمل می کند. تا پایان سال ۲۰۲۲، تجارت متقابل روسیه و ایران به رکورد ۴.۹ میلیارد دلار آمریکا رسید که بیش از ۲۰ درصد از ارقام سال ۲۰۲۱ فراتر رفت. تجارت دوجانبه بر اساس مواد غذایی و مواد خام کشاورزی است. در مورد تحویل روسیه به ایران، غلات و روغن های گیاهی از اقلام کلیدی هستند.

تقویت تجارت دوجانبه از طریق INSTC می تواند با توسعه بالقوه دیگری انجام شود. از سال ۲۰۱۹، توافق موقت منطقه آزاد تجاری بین ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) به رهبری روسیه اجرا شده است. قرار بود در اکتبر سال گذشته منقضی شود، اما این توافق با یک پروتکل خاص تا سال ۲۰۲۵ یا تا زمان اجرایی شدن توافق جدید در مورد رژیم تجارت آزاد دائمی تمدید شد. امضای چنین قراردادی با ایران از نظر کاهش عوارض گمرکی حائز اهمیت است. ایران عضو سازمان تجارت جهانی (WTO) نیست و بنابراین تجارت ایرانی بر استانداردهای بین المللی مقررات تجاری در زمینه هایی مانند استفاده از محدودیت های کمی و اقدامات حمایتی از بازار متمرکز نیست.

در مجموع؛ این پروژه یکی از جنبه های همکاری راهبردی مسکو و تهران را نشان می دهد که پس از جنگ اوکراین به شکل های مختلف نظامی، امنیتی، اقتصادی و تجاری تقویت شد. همچنین نشان می دهد که اتحاد فزاینده هند و ایالات متحده همچنان یک چالش اساسی در تعمیق روابط تاریخی بین روسیه و هند است.