بازگشت ایران به قفقاز

اعلام آمادگی جمهوری اسلامی ایران برای اعزام ناظر به مرزهای ارمنستان و جمهوری آذربایجان که در دیدار دیروز سردار سرلشکر محمد باقری، رئیس ستادکل نیروهای مسلح ایران با آرمن گریگوریان، دبیر شورای امنیت ملی ارمنستان مطرح شد، خبر مهمی است.  مهم از این جهت که این را مقام نظامی بلندپایه ای اعلام کرده که از قضا قفقاز را به خوبی می شناسد و رساله دکترای خود را سال ۱۳۸۰ درباره «ژئوپلیتیک قفقاز و سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران» نوشته و اتفاقاً از همان زمان منتقد فقدان استراتژی و الگوی رفتار ژئوپلیتیک در دیپلماسی و رفتار منطقه ای ایران در قفقاز شده بود.

اما آیا ایران در سه دهه اخیر توانسته نقش موثری در منطقه قفقاز ایفا کند؟ پاسخ منفی است. چنانکه در طول جنگ ۴۴ روزه دوم قره باغ در سال ۱۳۹۹، ایران عملا قدرت تاثیرگذاری خاصی نداشت و با وجود اینکه در روزهای اول جنگ امامان جمعه در بیانیه ای طرف دولت باکو را گرفتند، اما به تدریج با آشکار شدن نقش عوامل فرامنطقه ای مانند اسرائیل، تکفیری های سوری و نیروهای پاکستانی احتیاط بیشتری در اتخاذ مواضع شد که همین موضوع نشانه شناخت کم از تحولات منطقه بود.

فاصله بین ایروان و مسکو پس از انتخاب نیکول پاشینیان به نخست وزیری ارمنستان هم مزید بر علت شد تا روس ها بیشتر به سمت باکو تمایل پیدا کنند و حتی با وجود اینکه به دلیل میانجی گری در جنگ ۲۰۲۰ و امضای توافق سه جانبه، نیروی حافظ صلح در منطقه قره باغ کوهستانی شدند اما بیشتر در نقش ماموران راهنمایی و رانندگی ظاهر شدند و  نه توانستند ۹ ماه محاصره مردم قره باغ را متوقف کنند و نه در جنگ اخیر یک روزه، از مقام ناظر جنگ که حتی قربانی هم داد، به حافظ صلح تبدیل شوند.

مهمترین عنصر در تقویت میدان و دیپلماسی ایران در قفقاز، اشتراک منافع ایران و ارمنستان و مقابله با دالان ناتویی - تورانی زنگزور و جو مساعد موجود در افکار عمومی دو کشور است. یک نظرسنجی که از ماه ژانویه تا مارس ۲۰۲۳ توسط یک مؤسسه بین المللی آمریکایی در ارمنستان انجام شده، حاکی از آن است که اکثریت مردم ارمنستان، ایران را مهمترین شریک امنیتی کشورشان می دانند.

ایران فرصت بازگشت به قفقاز را از دست ندهد؛ ۲۲ سال پیش محمدحسین افشردی، دانشجوی دکتری جغرافیا دانشگاه تربیت مدرس نوشت، اول باید شناخت کاملی از تمامی عوامل ژئوپلیتیکی تاثیرگذار بر سیاست خارجی ایران در منطقه قفقاز به دست آید و در مرحله بعد با بهره گیری از عوامل مثبت ژئوپلیتیکی و با مشارکت تمامی بخش های دست اندرکار روابط خارجی و صاحبنظران منطقه، سیاست خارجی متناسب با توان کشور و اوضاع منطقه و علائق سایر بازیگران تدوین شود.

این دانشجوی دیروز همان سرلشکر باقری، رئیس ستادکل نیروهای مسلح جمهوری اسلامی امروز است؛ قفقازشناسی که در بزنگاهی چنین مهم می تواند نقش اثرگذار و تاریخی در استراتژی قفقازی ایران ایفا کند.