فرصت های همکاری دریایی ایران و روسیه

ایران و روسیه به لحاظ موقعیت جغرافیایی، ظرفیتِ زیربناها و ناوگان حمل و نقل به ویژه حمل و نقل دریایی، اندازۀ اقتصاد، بازار تقاضا، روابطِ گستردۀ سیاسی و اقتصادی، موافقت نامه های همکاری و منافع مشترک، شرایط بسیار مساعدی برای بهبود و توسعۀ همکاری ها در بخش دریایی دارند.

از نظر موقعیتِ جغرافیایی، نه تنها همسایگی و همجواریِ دو کشور از طریق دریای خزر، بلکه قرار داشتن در مسیر دالان های ترانزیتیِ بسیار مهم از جمله دالان شمال-جنوب، زمینه را برای افزایش میزان مبادلات تجاری طرفین و ترانزیت کالا فراهم کرده است. ظرفیت و کیفیت ناوگان تجاری و بنادر ایران در جنوب و شمال و از سوی دیگر شرایط تقریباً مشابه کشور روسیه به ویژه با وجود تحریم ها، عامل بسیار مهم، مثبت و مؤثری در پیوندهای بازرگانی دو طرف محسوب می شود.

اقتصاد ایران و روسیه جزو اقتصادهای بزرگ جهان به شمار می روند و جمعیت دو کشور هم بازار تقاضای ایده آلی را فراهم کرده است. البته محدودۀ بازار پیرامون دو کشور هم که شامل شبه قاره هند، کشورهای جنوبی خلیج فارس، افغانستان، آسیای میانه و قفقاز است، به مزیت های بازار دو کشور افزوده است. ایران و روسیه به عنوان شرکای راهبردی همدیگر شناخته می شوند که ماحصل چنین روابطی، می تواند بسط همکاری های اقتصادی و تجاری باشد. به علاوه، دو کشور از دیرباز معاهده نامه های دو و چندجانبۀ متعددی در زمینۀ همکاری های اقتصادی، بازرگانی و حمل و نقل منعقد کرده اند.

مزیت ها و فرصت های اشاره شده، مبیّن شرایط ایده آل برای ارتقاء مشارکت اقتصادی ایران و روسیه و به تبع آن افزایش همکاری های دریایی است. بدیهی است که وضعیت جاری از نظر حجم مبادلات تجاری و حمل و نقل دریاییِ فیمابین دو کشور، نسبت به ظرفیت های بسیار خوب و مناسب که شرح آن گذشت، ناچیز بوده و قابل قبول نیست. میزان بهره گیری ایران و روسیه از دالان های ترانزیتی به ویژه دالان شمال-جنوب، با شرایط مورد انتظار فاصلۀ زیادی دارد. از سوی دیگر، حجم جابه جایی کالا در دریای خزر نیز، تناسبی با ارادۀ دو طرف و پتانسیل های موجود ندارد. بخش قابل توجهی از ظرفیت بنادر ایران و روسیه در دریای خزر، بلااستفاده است و همین شرایط برای سه کشور دیگر ساحلی دریای خزر نیز صدق می کند.

 به نظر می رسد، یکی از اقداماتی که نیاز به توجه جدی دارد، نوسازی و جوان سازیِ ناوگان کشتی های تجاری موجود در دریای خزر است. همچنین، بهسازی و توسعۀ بنادر روسیه به ویژه پایانه های موجود در بندر آستاراخان، ضروری است. از جمله عوامل تسهیل کننده در بهبود بنادر مذکور این است که خوشبختانه گروه کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران، سهامدار عمدۀ یکی از مهم ترین پایانه های بندری در آستاراخان روسیه است. علاوه بر وضعیت بنادر اشاره شده، عمق دسترسی به آنها نیز نیاز به افزایش دارد. از این نظر شرایط بنادر ایران در دریای خزر مطلوب تر است و برای متناسب شدن بنادر دو طرف، اهتمام در لایروبی رودخانۀ ولگا که مسیر دسترسی به بنادر روسیه است، ضروری خواهد بود.

یکی از عوامل مهمی که برای توسعۀ همکاری های دریایی دو کشور باید مورد توجه قرار گیرد، ایجاد مشوق ها و تسهیلات مناسب برای سرمایه گذاران بخش خصوصی اعم از بازرگانان، شرکت های کشتیرانی و اپراتورهای فعال در پایانه های بندری است. برقراری مکانیزم های اجراییِ مؤثر با در نظر گرفتن تفاهم نامه ها و موافقت نامه های دو و چندجانبه، از جمله راهکارهایی است که می تواند در کوتاه مدت تسهیلات مذکور را برقرار نماید و آثار آن مشهود شود. از نظر تغییر شرایط حمل و نقل دریایی، ایجاد و توسعۀ خطوط منظم حمل و نقل کانتینری در دریای خزر یکی از اقدامات کلیدی و مهم محسوب می شود.

نباید از نظر دور داشت که امروزه حجم عمدۀ جابه جایی کالاهای تجاری از طریق دریا، با استفاده از کانتینر و کشتی های کانتینربر انجام می شود و دریای خزر نمی تواند و نباید از این نظر شرایط متفاوتی داشته باشد. بنابراین ضرورت دارد تا هم کشتی های کانتینربرِ متناسب با عمق و ظرفیت بنادر دریای خزر به ناوگان موجود اضافه شوند و هم اینکه بنادر از نظر دارا بودن پایانه های کانتینری مناسب، نقیصه ای نداشته باشند. خوشبختانه در مجموع می توان گفت که بنادر ایران در دریای خزر به ویژه بنادر انزلی و امیرآباد از این بابت کمبودی ندارند. علاوه بر ناوگان و بنادر مناسب برای حمل و نقل کانتینری، ساز و کارهای اجرایی و فرایندهای مناسب برای گردش کانتینر در پسکرانۀ بنادر حاشیۀ دریای خزر نیز باید مورد توجه قرار گیرد به گونه ای که مشابه تمام نُرم های استاندارد و قابل قبول جهانی، عملیات کانتینری صورت پذیرد. بدیهی است که این امر مستلزم خدمات منسجم لجستیکی است به طوری که زنجیرۀ یکپارچه و هماهنگ حمل و نقل در شقوق مختلف آن پوشش داده شود. چنین شرایطی، نه تنها باعث شکوفاییِ وضعیت مبادلات تجاری دو کشور می شود، بلکه می تواند عاملی برای بهبود ترانزیت کالا به ویژه در دالان ترانزیتی شمال-جنوب باشد که طبعاً هم ایران و هم روسیه تمایل دارند تا حداکثر بهره را از آن ببرند.

یکی دیگر از زمینه های توسعۀ روابط دریایی ایران و روسیه، مشارکت و همکاری در زمینۀ صنایع دریایی به خصوص صنعت کشتی سازی است. همان گونه که پیش تر اشاره شد، نوسازی ناوگان کشتی های تجاری دریای خزر موضوع مهمی است که باید مورد توجه قرار گیرد. ظرفیت های زیربنایی، دانش، تخصص و نیروی انسانی دو طرف در زمینۀ صنایع دریایی، چنانچه به طور مناسب و در قالب همکاری و مشارکت به کار گرفته شوند، می توانند باعث رونق صنعت کشتی سازی دو کشور شده و نه تنها نیازهای طرفین بلکه سایر کشورهای ساحلی دریای خزر را تأمین کند. لذا ایجاد شرکت های مشترک با هدف به مشارکت گذاشتن منابع و هم افزایی در زمینۀ کشتی سازی، گام مهمی محسوب می شود. برقراری مشوق های تسهیلاتی به ویژه منابع مالیِ سهل الوصول برای متقاضیان ساخت کشتی، از جمله سایر عوامل ضروری برای رونق صنعت کشتی سازی است که نباید آن را از نظر دور داشت.

موارد اشاره شده، تنها شمّه ای از ظرفیت های بالقوه و راهکارهای بهبود و ارتقاء همکاری های دریایی بین ایران و روسیه است. در نهایت، چنانچه عزم و ارادۀ جدی برای این موضوعِ راهبردی وجود داشته باشد، لازم است تا در کوتاه مدت، تمام نقش آفرینان و ذی نفعان دو طرف -اعم از دولتی و بخش خصوصی- در قالب کمیسیونِ تخصصی مشترک گرد هم آیند و مکانیزم های اجرایی و راهکارهای توسعۀ همکاری ها را احصاء نمایند و در کنار آن، موانع و مشکلات را شناسایی و روش های برطرف کردن آنها را هم پیشنهاد دهند. در وهلۀ بعد نیز، مسئولان مرتبطِ دو کشور، متعهد به پیاده کردن خروجی های کمیسیونِ اشاره شده باشند، تا بتوان آثار عملیاتیِ آن را به صورت ملموس مشاهده کرد. چنین روندی برای برداشتن گام اساسی در مسیر ارتقاء مشارکت و همکاری های دریایی جزو ضرورت های مهم و کلیدی است که باید مورد توجه واقع شده و به آن جامۀ عمل پوشانده شود.