خراسان رضوی گرانیگاه تجارت ریلی در آسیای مرکزی

جایگاه خراسان رضوی به استناد آمار رسمی و رو به رشد، به عنوان گرانیگاه تجارت ریلی در آسیای مرکزی تثبیت شده و امید است با تداوم طرح های زیربنایی بلند مدت و استقرار امنیت پایدار این جایگاه در منطقه ارتقا پیدا کند.

به گزارش تین نیوز به نقل از ایرنا، خراسان رضوی در شمال شرق کشور با ۱۱۸ هزار کیلومتر مربع مساحت، هم اندازه کره شمالی و کمی کوچکتر از انگلستان ۱۳۰ هزار کیلومتر مربعی است.

جالب اینجاست که این استان با بیش از هفت میلیون نفر جمعیت، با کشور شمالی و همسایه یعنی ترکمنستان در عدد ساکنان برابر است که می تواند مزیتی برای روابط و مبادلات اقتصادی باشد.

همچنین خراسان رضوی دارای چهار گذرگاه مرزی جاده ای و ۲ گذرگاه ریلی در شهرستان های سرخس و خواف هم مرز با ترکمنستان و افغانستان است.

گمرک و گذرگاه مرزی ریلی و جاده ای سرخس با سابقه ای ۲۵ ساله در انتهایی‌ترین منطقه شمال شرق ایران در خراسان رضوی و در ۱۸۵ کیلومتری شمال شرق مشهد، هم مرز با ترکمنستان واقع شده است و از مبادی مهم تجارت و ترانزیت خارجی کشور به ویژه با کشورهای آسیای مرکزی محسوب می‌شود.

از طرف دیگر مرز ریلی «شمتیغ» خواف و در ادامه مسیر ریلی خواف - هرات هر چند در سال ۱۳۹۹ افتتاح شد اما فعالیت جدی آن در نیمه سال ۱۴۰۳ رونق گرفت.

اکنون با گذشت سالها از تداوم حمل و نقل ریلی کالاهای صادراتی و ترانزیتی در مرزهای ریلی خراسان رضوی شاهد تثبیت نسبی جایگاه تجارت ریلی این استان با ترکمنستان و دیگر کشورهای آسیای مرکزی و همچنین با کشور افغانستان هستیم موضوعی که موجب شده تا کارشناسان در حوزه تجارت و ژئواکونومیک، جایگاهی ویژه برای خراسان رضوی در مسیر گذرگاهی شمال - جنوب و غرب - شرق در نظر بگیرند.

به استناد آمارهای رسمی و رصد تحولات مرزی اکنون می توان گفت که خراسان رضوی جایگاه تثبیت شده ای در تجارت آسیای مرکزی دارد، جایگاهی که به لطف زیرساخت های حمل و نقلی ریلی و جاده ای و همسایگی با کشورهای آسیای مرکزی و افغانستان برای این استان فراهم شده است.

گوگرد تک محصول تجاری در مرز ریلی سرخس

پایش خبرنگاران ایرنا نشان می دهد تجارت ریلی از مرز سرخس طی سالهای گذشته به صورت مداوم افزایشی بوده است و آنچنان که مدیر کل راه آهن خراسان فروردین ماه ۱۴۰۴۷ اعلام کرده است در سال ۱۴۰۳ یک میلیون و ۹۵۰ هزار تن کالا از مرز ریلی سرخس با ترکمنستان به صورت ترانزیت مبادله شد که این رقم در مقایسه با سال ۱۴۰۲ به میزان ۶۵ درصد افزایش داشته است.

مصطفی نصیری ورگ در تشریح این رشد قابل توجه ۶۵ درصدی اضافه کرد: یک میلیون و ۷۵۰ هزار تن از این میزان مربوط به ترانزیت ورودی از کشور ترکمنستان بوده و حدود ۸۰ درصد آن گوگرد است.

وی مسیر اصلی ترانزیت را سرخس به بندرعباس اعلام و بیان کرد: مجموع حمل و نقل بین المللی مرز ریلی سرخس در سال گذشته سه میلیون و ۱۲۰ هزار تن کالای ترانزیتی و صادراتی گزارش شده که رشد ۳۵ درصدی را ثبت کرده است.

نصیری ورگ در تشریح دلایل این رونق افزود: رونق دیپلماسی حمل و نقل ریلی، اعمال تعرفه های ترجیحی، افزایش قطارهای باری برنامه‌ای در مسیر سرخس-مشهد و همچنین استفاده از واگن باری شرکت های حمل و نقل ایرانی در حمل کالای ترانزیتی از عوامل رونق ترانزیت ریلی در این مرز بوده است.

وی با بیان این که مواد نفتی، گوگرد و کانتینر عمده کالای ترانزیتی در مرز ریلی سرخس بوده است بیان کرد: همچنین در بازه زمانی یاد شده ۱۴۹ هزار تن کالای ترانزیتی از مرز سرخس به مقصد کشورهای آسیای مرکزی انتقال یافته است.

حدود ۵۰ درصد کالای جابجا شده از مرز ریلی سرخس «گوگرد» خام ترکمنستان است که تجارت این محصول بر اساس قیمت جهانی آن تاثیر مستقیمی بر میزان تجارت ریلی در سرخس دارد.

در سالهای گذشته کاهش جهانی قیمت گوگرد موجب بی رغبتی صاحبان این محصول برای ترانزیت آن شده و همین موضوع آمار تجارت در مرز ریلی سرخس را کاهش داده است، مطابق اعلام مدیر کل راه آهن خراسان پیگیری برای جایگزینی دیگر کالاها جهت ترانزیت و عدم وابستگی این مسیر به تجارت تک محصول گوگرد در حال انجام است اما پیگیری ایرنا نشان می دهد تاکنون جذابیت خاصی برای جذب دیگر محصولاتی که اکنون با کامیون در مسیر ترکمنستان به ترکیه و بندرعباس جا به جا می شود فراهم نشده است.

ایستگاه راه آهن شهید مطهری در کیلومتر ۳۵ جاده فریمان، پشت زندان «سنگ بست» به عنوان عقبه مرزهای سرخس و دوغارون خراسان رضوی، پشتیبانی کننده تجارت و ترددهای تجاری از این مرزهاست که موجب شده کالای عمده ای برای صادرات در این منطقه بارگیری و روانه کشورهای آسیای مرکزی شود، همچنین بارهایی که از مبدا کشورهای آسیای مرکزی به این مرکز می آیند می توانند به کامیون منتقل شده و به دیگر مناطق و مرزها ارسال شوند لذا راه اندازی و توسعه این مرکز از جمله زیرساخت های فراهم شده برای توسعه حمل و نقل ریلی بین المللی در خراسان رضوی محسوب می شود.

در این خصوص مدیر کل راه آهن خراسان، ایستگاه راه آهن باری شهید مطهری را پشتیبان صادرات و ترانزیت ریلی کالا از خراسان رضوی و کشور به ترکمنستان و آسیای مرکزی می داند.

مصطفی نصیری ورگ افزود: هم اکنون بیش از ۷۰ درصد از بارگیری کالای صادراتی به ترکمنستان در این ایستگاه و بقیه در ایستگاه های مشهد، سرخس، تربت حیدریه و سایر مناطق کشور انجام می شود.

برهمین اساس تبادلات تجاری و فعالیت های بارگیری و بارسپاری (ترانشیپمنت) کالا در خطوط ریلی و جاده ای واقع در منطقه فعالیت ایستگاه راه آهن شهید مطهری عملیات صادرات و ترانزیت کالا از استان تا بنادر جنوبی و شمالی کشور را نیز پوشش می دهد.

گذرگاه گمرک مرزی «شمتیغ» بین ایران و افغانستان سال ۱۳۹۹ در شهرستان مرزی خواف واقع در جنوب شرقی خراسان رضوی گشایش یافت.

شمتیغ به عنوان گذرگاه رسمی، گمرک مرزی در مسیر راه‌آهن خواف - هرات در فاصله حدود ۵۰ کیلومتری با خواف قرار دارد و مرکز شهرستان ۱۵۰ هزار نفری خواف در فاصله ۲۶۷ کیلومتری جنوب مشهد واقع است.

مدیر عامل کنسرسیوم توسعه ریلی افغانستان در خصوص مسیر ریلی خواف -هرات گفت: ۶۰ هزار تن کالای صادراتی و ترانزیتی پارسال(۱۴۰۳) از طریق راه آهن خواف - هرات از گذرگاه ریلی و مرزی «شمتیغ» شهرستان خواف به افغانستان انتقال یافت.

مصطفی رضایی افزود: سال ۱۴۰۲ میزان جا به جایی کالا از مرز ریلی شمتیغ به افغانستان ۱۱ هزار و ۵۰۰ تن بود که عمده آن اقلام ساخت خط ریلی بوده است.

وی اضافه کرد: از مجموع ۶۰ هزار تن کالای منتقل شده به افغانستان در سال قبل ۲۰ هزار تن «تراورس»، ریل و مصالح ساخت خط آهن افغانستان بوده و ۴۰ هزار تن دیگر کالاهای صادراتی و ترانزیتی است.

مدیر عامل کنسرسیوم توسعه ریلی افغانستان ادامه داد: سیمان، کود شیمیایی و مواد غذایی اقلام صادراتی از ایران و کنجاله سویا، آهن آلات و شکر، اقلام ترانزیتی از چین، هند و امارات عربی متحده بوده است.

رضایی از رشد تجارت ریلی در این مسیر طی نیمه نخست سال قبل خبر داد و گفت: از مجموع ۶۰ هزار تن کالای یاد شده، ۳۵ هزار تن طی فصل زمستان به افغانستان انتقال یافته است و پیش بینی می شود طی سال جاری روند رو به رشد تجارت ریلی در این مسیر با جهش پیش‌بینی شده به ۲۰۰ هزار تن کالا برسد.

وی با بیان این که خط ریلی خواف - هرات هم اکنون از مرز تا ایستگاه «روزنک» ادامه یافته است افزود: طی نیمه نخست امسال، ایستگاه «رباط پریان» در ۲۰ کیلومتری شهر هرات تکمیل شده است و خطوط ریلی استاندارد در افغانستان از مرز ایران تا ایستگاه تازه تاسیس به ۱۰۵ کیلومتر خواهد رسید، روندی که رونق تجارت ریلی در افغانستان را تسریع خواهد کرد.

اما جایگاه فراملی و اهمیت منطقه ای راه آهن خواف -هرات چیست و خراسان رضوی چه موقعیتی در آن دارد؟

طرح راه‌آهن افغان - ترانس یک طرح راهبردی برای توسعه اتصالات حمل و نقلی در اوراسیا و اتصال روسیه، آسیای مرکزی با آسیای جنوبی است که از سوی روسیه و کشورهای آسیای مرکزی دنبال می شود.

رسانه‌های روسی از قول مسوولان وزارت حمل و نقل این کشور گزارش دادند که روسیه و ازبکستان مرحله عملی اجرای طرح راه‌آهن افغان- ترانس را آغاز کرده‌اند.

بر اساس توافق انجام شده در سال ۲۰۲۴ شماری از اسناد میان وزارت حمل و نقل دولت روسیه، وزارت حمل و نقل ازبکستان، راه‌آهن روسیه و راه‌آهن ازبکستان امضا شده که این طرح آغازگر مرحله جدیدی از همکاری‌ها در راستای اجرای طرح راه‌آهن افغان- ترانس است. در حال حاضر، ۲ مسیر کلیدی برای راه‌آهن افغان- ترانس در نظر گرفته شده است که یک مسیر از «مزارشریف‌ - هرات‌ - دلارام - قندهار- چمن» و مسیر دیگر از «ترمز- نایب‌آباد- لوگر- خرلاچی» می گذرد.

تاکنون خط آهنی در قالب طرح یاد شده ساخته نشده و فقط راه آهن ازبکستان (از نوع عریض) در مناطق شمالی وارد خاک افغانستان شده است اما در مقایسه، حدود ۱۰۵ کیلومتر از نوع ریل استاندارد ایران در مسیر خواف -هرات در داخل افغانستان اجرا شده است، همین موضوع رونق تجارت و انتقال کالا از افغانستان به هرات و ایران را در اولویت قرار داده و حتی موجب شده شانس اجرای طرح ترانس - افغان در مسیر مزارشریف- هرات - دلارام - قندهار بیشتر شود، لذا با توجه به جایگاه ویژه سرخس و پیشرفت مسیر خواف- هرات بی راه نخواهد بود که بگوییم خراسان رضوی گرانیگاه تجارت ریلی در غرب آسیاست.

البته توجه به این نکته ضروری است که تحولات سیاسی و امنیتی در افغانستان در توسعه یا عدم توسعه خطوط ریلی در هرات و یا در شمال یعنی مزارشریف تاثیر مستقیم دارد، تجربه این مهم نیز تغییر حاکمیت در افغانستان در سال ۱۴۰۰ و از بین رفتن بخشی از تاسیسات مسیر ریلی هرات در آن سالهاست که البته با مشارکت ایران و هیات حاکمه طالبان اکنون این مسیر بازسازی شده است و تجارت در آن روند رو به رشدی دارد.