یک دریا ضرورت برای تحقق گفتمان حاکمیت با نهادهای مدنی

پس از سال ها سکوت، انتشار نامه کانون دریانوردان خبره پیش از برگزاری چهاردهمین انتخابات ریاست جمهوری، نشان از ضرورت کنش از طریق تحلیل و پایش وضعیت مدیریت و تعهد کانون به اساسنامه این نهاد مردمی دارد و به نوعی پلتفرمی برای پیگیری مطالبات کنش های اجتماعی و تخصصی در راستای اعتلای صنعت دریا و دریانوردی کشور با هدف بازآفرینی گفتمان پویا و کاربردی با حاکمیت محسوب می شود. این اقدام و کنش ارزشمند به تعبیری می تواند یک اعلام وضعیت خطر باشد که سال ها در مقالات و مصاحبه های متخصصان دریایی به طور پراکنده مشاهده شده و اکنون در قالبی واحد و منسجم ارائه شده است.

به عنوان یکی از اعضای این کانون و جامعه دریایی کشور، در مطلب حاضر قصد دارم مطالباتی را که در نامه کانون مورد تاکید قرار گرفته است، بر پایه مفاهیم و تئوری های مدیریت راهبردی، نقاط قوت، ضعف، فرصت ها و تهدیدهای مطرح شده از طریق مدل راهبردی SWOT مورد تحلیل و بررسی قرار دهم.

مطالبات صنعت دریانوردی و کشتیرانی کشور که نیاز به پاسخگویی و شفافیت در مدیریت این صنعت را برجسته می کنند، به طور خلاصه، شامل موارد زیر است:

۱- ضرورت کاهش تهدیدات ژئوپلیتیک و افزایش نقش آفرینی ایران در کریدورهای ترانزیتی و تاکید بر لزوم بازگشت نقش کلیدی ایران در این حوزه ها و کاهش تهدیدات ناشی از بی توجهی به این موضوعات.

۲- اصلاح فرآیندهای انتصاب مدیران در سازمان بنادر و دریانوردی و درخواست برای تضمین به کارگیری مدیران با تخصص و تجربه مرتبط و اجتناب از انتصابات سیاسی و غیرتخصصی. گفتنی است مدیریت های ارشد و حتی میانی شرکت های کشتیرانی و سازمان بنادر و دریانوردی به عنوان نهاد کلیدی در صنعت کشتیرانی، نیازمند داشتن صلاحیت و سوابق مدیریت تخصصی و کارآمد است؛ با این حال، بررسی های انجام شده مبین این حقیقت است که انتصابات غیرتخصصی باعث فرسایش دارایی های فنی، مالی و انسانی شرکت های کشتیرانی شده است، بنابراین ارزیابی دقیق عملکرد مدیران و پاسخگویی آنها در برابر تصمیماتشان از جمله اقدامات ضروری است. بسیاری از کشورها سیستم های ارزیابی عملکرد مبتنی بر KPI (شاخص های کلیدی عملکرد) را برای مدیران ارشد به کار می گیرند که می تواند الگویی مناسب برای ایران باشد.

۳- اقدام عملی برای جلوگیری از تدوام فرسایش دارایی های شرکت های کشتیرانی با انجام اقداماتی برای تضمین شایستگی مدیران و پایش و ارزیابی عملکرد آنها.

۴- افزایش رضایت شغلی و حفظ نیروهای متخصص و تاکید بر لزوم اجرای برنامه ها و راهکارهایی برای افزایش انگیزه و حفظ نیروهای متخصص. گفتنی است شرکت های بزرگ کشتیرانی مانند مرسک (Maersk) از برنامه های توسعه حرفه ای و سیستم های انگیزشی برای حفظ کارکنان متخصص خود استفاده می کنند که می تواند الگویی برای ایران باشد.

۵- حمایت از شرکت های کشتیرانی در برابر فشارهای مالی و نیاز به برنامه های حمایتی در مواجهه با نوسانات اقتصادی و تحریم های بین المللی.

۶- رعایت الزامات محیط زیستی بین المللی و تلاش برای ایجاد تعادل بین منافع اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی.

۷- توسعه زیرساخت ها و بهره مندی از تکنولوژی های نوین و تاکید بر همکاری با سازمان های تخصصی دانش محور بین المللی برای افزایش نوآوری و رقابت پذیری.

در ادامه، تحلیل ارتباط میان مولفه های جدول ترکیبی SWOT با پیش فرض های فوق و بر اساس هفت بند نامه کانون دریانوردان ارائه شده است:

۱- کاهش تهدیدات ژئوپلیتیک و افزایش نقش آفرینی ایران در کریدورهای ترانزیتی

ارتباط نقاط قوت و فرصت ها: موقعیت جغرافیایی استراتژیک ایران و تجربه طولانی در صنعت دریانوردی، بستری مناسب برای جذب سرمایه گذاری خارجی و تقویت روابط تجاری فراهم می کند. بهره برداری از این موقعیت می تواند به کاهش تهدیدات ژئوپلیتیک کمک کند.

ارتباط نقاط ضعف و تهدیدات: کمبود زیرساخت های مناسب و مدیریت ناکارآمد، ایران را در رقابت با کشورهای همسایه و مواجهه با تحریم های بین المللی در موقعیت ضعیفی قرار می دهد. بهبود زیرساخت ها و مدیریت می تواند این تهدیدات را کاهش دهد. دسته بندی های جدید و حمایت روسیه از آذربایجان به ویژه در ارتباط با پروژه هایی نظیر دالان زنگزور تهدیدی جدی است. حمایت های اخیر روسیه از حکومت باکو و نفوذ نیروهای فرامنطقه ای منافع استراتژیک ایران را به خطر خواهد انداخت. با تقویت روابط بین آذربایجان، ترکیه و روسیه، ایران ممکن است خود را در محاصره ژئوپلیتیک بیابد. حمایت های اخیر روسیه از حکومت باکو و ایجاد دالان زنگزور می تواند به ترکیبی حدید از نیروهای منطقه ای و فرامنطقه ای منجر شود که ممکن است توازن قدرت را به ضرر ایران تغییر دهد و امنیت و منافع ملی این کشور را تهدید کند.

 ۲- اصلاح فرآیندهای انتصاب مدیران در سازمان بنادر و دریانوردی

ارتباط نقاط قوت و فرصت ها: نیروی انسانی متخصص و نهادهای آموزشی مرتبط، فرصت مناسبی برای به کارگیری سیستم های ارزیابی مدرن و استفاده از تجارب بین المللی فراهم می کند. این امر می تواند به بهبود کیفیت مدیریت و افزایش کارایی سازمان کمک کند.

ارتباط نقاط ضعف و تهدیدات: شواهد روشن و مستندات نشان می دهد که انتصابات غیرتخصصی و صرفاً سیاسی ریشه بسیاری از مشکلات، فسادهای ثبت شده و علت العلل فرسایش سرمایه های فنی، مالی و انسانی در شرکت ها و سازمان های دریایی بوده است. علاوه بر این، باید در نظر داشت که مدیران سیاسی دارای قدرت و شبکه های ارتباطی گسترده و نفوذ زیادی در سازمان ها هستند، فلذا در نبود سیستم های شفاف ارزیابی، احتمال مقاومت مدیران فعلی و افزایش فساد از طریق سوءاستفاده از منابع سازمانی و ایجاد موانع بوروکراتیک در فرآیند تغییرات مبتنی بر شایسته سالاری وجود دارد. به کارگیری متخصصان متعهد به فرآیند اصلاحات بر اساس شایسته سالاری در روند پیاده سازی اصلاحات می تواند تهدیدات موجود را به طور چشمگیری کاهش داده و به بهبود کلی وضعیت منجر شود.

۳- جلوگیری از فرسایش دارایی های شرکت های کشتیرانی

ارتباط نقاط قوت و فرصت ها: ظرفیت های فنی و انسانی بالا، امکان جذب سرمایه گذاری برای نوسازی و بهبود زیرساخت ها را فراهم می کند. حفظ سرمایه های انسانی متخصص و ریشه دار می تواند به افزایش بهره وری و جلوگیری از فرسایش دارایی ها کمک کند.

ارتباط نقاط ضعف و تهدیدات: مدیریت ناکارآمد و انتصابات غیرتخصصی، شرکت های کشتیرانی را در برابر فشارهای اقتصادی و رقابت شدید بین المللی آسیب پذیر می کند. بهبود مدیریت و انتصابات می تواند این تهدیدات را کاهش دهد.

۴- افزایش رضایت شغلی و حفظ نیروهای متخصص

ارتباط نقاط قوت و فرصت ها : نیروی نیروی انسانی متخصص و پتانسیل رشد صنعت دریانوردی فرصت های مناسبی برای طراحی و اجرای برنامه های آموزشی و توسعه حرفه ای فراهم می آورد. در طول سال ها، سرمایه گذاری در حوزه آموزش و تأمین نیروی انسانی متخصص در صنعت دریانوردی کشور، به شرکت های کشتیرانی ملی این امکان را داده است که ذخایر ارزشمندی از سرمایه انسانی دریانورد و مدیران تخصصی به عنوان یک نیرو و دارایی راهبردی را برای توسعه و بهبود ناوگان خود فراهم آورند.

افزایش رضایت شغلی و حفظ نیروی های متخصص باید در صدر سیاست گذاری های شرکت های کشتیرانی قرار گیرد. توجه به این اصل نه تنها به ارتقای کیفیت خدمات و بهره وری منجر می شود، بلکه به تقویت تعهد و انگیزه کارکنان نیز کمک می کند و در نهایت به رشد پایدار و موفقیت طولانی مدت صنعت دریانوردی می انجامد. اطمینان از اینکه مدیران بر اساس شایستگی و تجربه انتخاب شوند، می تواند به افزایش کیفیت مدیریت، بهبود عملکرد سازمانی، تقویت اعتماد کارکنان به سیستم مدیریتی منجر شود.

ارتباط نقاط ضعف و تهدیدات: انتصاب مدیران غیر تخصصی و سیاسی نماد عدم توجه به اصل شایسته سالاری است. نارضایتی های ناشی از انتصابات سیاسی و عدم برنامه های انگیزشی، می تواند منجربه کاهش اعتماد به سیستم مدیریتی و فرآیندهای تصمیم گیری و در نهایت خروج نیروهای متخصص، کاهش کیفیت خدمات و بهره وری در سازمان ها و کاهش جذب سرمایه گذاری های بین المللی و نهایتا جا ماندن از رقابت بین المللی شود. مهاجرت سرمایه های ارزشمند و متخصص حوزه دریا به عنوان یک تهدید، واکنشی طبیعی به تدوام انتصابات سیاسی ارزیابی می شود. ایجاد برنامه های انگیزشی و اصلاح انتصابات می تواند این تهدیدات را کاهش دهد.

۵- حمایت از شرکت های کشتیرانی در برابر فشارهای مالی

ارتباط نقاط قوت و فرصت ها: ظرفیت بالای صنعت کشتیرانی در ایجاد درآمدهای ارزی، امکان دریافت حمایت های دولتی و توسعه همکاری های بین المللی را فراهم می کند. این حمایت ها می تواند به کاهش فشارهای مالی کمک کند.

ارتباط نقاط ضعف و تهدیدات: وابستگی به شرایط اقتصادی جهانی و مدیریت ناکارآمد، شرکت های کشتیرانی را در برابر تحریم ها و رقابت شدید آسیب پذیر می کند. بهبود مدیریت و سیاست های حمایتی می تواند این تهدیدات را کاهش دهد.

۶- رعایت الزامات محیط زیستی بین المللی

ارتباط نقاط قوت و فرصت ها: تعهد ایران به تعهدات بین المللی محیط زیستی و نیروی انسانی متخصص، فرصت جذب سرمایه گذاری و استفاده از تکنولوژی های نوین از جمله همکاری با کشورهای دیگر برای تبادل دانش و فناوری، حمایت از پژوهش ها و پروژه های نوآورانه در زمینه کشتیرانی پایدار و تکنولوژی های جدید را فراهم می کند. اجرای این اقدامات می تواند به تحقق اهداف محیط زیستی و توسعه پایدار در صنعت کشتیرانی و دریانوردی ایران کمک شایانی کند.

ارتباط نقاط ضعف و تهدیدات: بهبود زیرساخت ها و مدیریت در صنعت کشتیرانی و دریانوردی ایران می تواند نقش مهمی در کاهش تهدیدات زیست محیطی و فشارهای بین المللی و همچنین همگام شدن با جامعه جهانی در تحقق اهداف توسعه پایدار ایفا کند. زیرساخت های مناسب و مدیریت ناکارآمد، می تواند به فشارهای بین المللی و خطرات زیست محیطی و جاماندن از اهداف توسعه پایدار منجر شود. پیاده سازی استانداردهای بین المللی در عرصه دریا و بندر می تواند به همگامی ایران با جامعه جهانی در تحقق اهداف توسعه پایدار کمک کند. بدهی است لازمه تحقق این اهداف به کارگیری مدیران شایسته می باشد.

۷- توسعه زیرساخت ها و بهره مندی از تکنولوژی های نوین

ارتباط نقاط قوت و فرصت ها: پتانسیل بالای صنعت دریانوردی و نیروی انسانی متخصص، فرصت جذب سرمایه گذاری و همکاری با سازمان های تخصصی بین المللی را فراهم می کند. این اقدامات می تواند به بهبود رقابت پذیری صنعت کمک کند. زیرساخت های مدرن و کارآمد می تواند جذابیت بیشتری برای سرمایه گذاران بین المللی و داخلی ایجاد کند. شرکت های کشتیرانی و خدمات دریایی می توانند خدمات بهتری ارائه دهند و مشتریان بیشتری جذب کنند. رعایت استانداردهای بین المللی از طریق توسعه زیرساخت ها و استفاده از تکنولوژی های پیشرفته می تواند به کاهش تحریم های فنی و محدودیت های بین المللی کمک کند. توسعه زیرساخت ها و جذب سرمایه گذاری های جدید می تواند به ایجاد فرصت های شغلی جدید و بهبود وضعیت اقتصادی کشور منجر شود. این امر می تواند به کاهش نرخ بیکاری و افزایش رفاه عمومی کمک کند.

ارتباط نقاط ضعف و تهدیدات: کمبود زیرساخت های مدرن و عدم سرمایه گذاری کافی، می تواند رقابت بین المللی و تحریم ها را تشدید کند. توسعه زیرساخت ها و جذب سرمایه گذاری می تواند این تهدیدات را کاهش دهد. زیرساخت های قدیمی و ناکارآمد منجر به کاهش سرعت و کارایی در عملیات در بنادر، افزایش هزینه های نگهداری و عملیاتی، کاهش جذب سرمایه گذاری های خارجی و داخلی، نقض استانداردهای بین المللی، تشدید توقیف ها در بنادر خارجی و محدودیت های بیشتر بین المللی می شود. این موضوع باعث می شود که بنادر و شرکت های دریایی نتوانند به طور موثر با رقبا رقابت کنند و مشتریان بین المللی را جذب کنند.

مقاومت ها و هزینه های پیگیری

همانطو همان طور که در بالا اشاره شد، مطالبات برای تغییر و اصلاحات ممکن است با مقاومت هایی از سوی صاحبان مناصب در شرکت ها و سازمان های دریایی مواجه شود. بسیاری از این مدیران و مسئولان ممکن است به حفظ وضعیت موجود و منافع شخصی خود اصرار داشته باشند. این مقاومت ها می تواند از طریق شبکه های ارتباطی گسترده مدیران سیاسی، سوءاستفاده از منابع سازمانی و ایجاد موانع بوروکراتیک در فرآیند اصلاحات به اشکال مختلفی مانند مخالفت های علنی، کارشکنی های پنهان و حتی ایجاد موانع قانونی و اداری بروز کند.

علاوه بر این، باید در نظر داشت که هزینه های مالی و زمانی مرتبط با پیگیری و اجرای این تغییرات نیز قابل توجه خواهد بود. انجام تحقیقات تکمیلی جامع و دقیق، تدوین و اجرای سیاست های جدید و ارزیابی مستمر عملکرد مدیران و سازمان ها نیازمند منابع مالی و انسانی قابل توجهی است. همچنین، مواجهه با مقاومت ها و مدیریت تغییرات نیز به زمان و انرژی زیادی نیاز دارد.

با این حال، آمادگی برای مواجهه با این مقاومت ها و تحمل هزینه های مرتبط با پیگیری اصلاحات مبتنی بر شایسته سالاری ضروری است. امید می رود که با به کارگیری متخصصان متعهد به فرآیند اصلاحات بر اساس شایسته سالاری، تهدیدات موجود به طور چشمگیری کاهش یافته و به بهبود کلی وضعیت صنعت کشتیرانی و دریانوردی منجر شود.

کلام پایانی:

با انتخاب جناب پزشکیان به عنوان رییس جمهور منتخب مردم، نامه سرگشاده کانون دریانوردان خبره، به ویژه در مقطع حساس کنونی، به عنوان یک سند مهم راهبردی و تأثیرگذار و اعلام وضعیت خطر، می تواند نقش بسزایی در فرآیند انتصاب مدیران در شرکت ها و سازمان های دریایی داشته باشد. این نامه، با توجه به تأکید بر نیاز به تخصص و تجربه در مدیریت صنعت دریانوردی، می تواند مسیر تغییرات مثبت و شفافیت در انتصابات را هموار سازد.

الف - این سند مهم تاریخی همچون تمامی نامه های مهم تاریخی، نیازمند توجه و واکاوی دقیق تر و تکرار ادبیات آن در سطح وسیع تر و پیگیری سازمانی از سوی مسئولان کانون است. این نامه نشان دهنده اهمیت بالای مسائل مطرح شده و نیاز به شفافیت و پاسخگویی در مدیریت صنعت کشتیرانی و دریانوردی کشور است.

• نامه کانون دریانوردان خبره، با مطرح کردن مشکلات و چالش های موجود در صنعت دریانوردی، توجه عموم مردم و نخبگان را به این مسائل جلب می کند. این افزایش آگاهی و حساسیت عمومی می تواند فشار مضاعفی بر سیاست گذاران و مسئولان برای انتخاب مدیران شایسته و متخصص ایجاد کند.
• انتشار نامه ای از سوی یک نهاد معتبر و تخصصی مانند کانون دریانوردان خبره، می تواند اهرم های چانه زنی سیاسی و اجتماعی با دولت و مقامات مسئول را تقویت کند. این چانه زنی ها می تواند منجر به انتخاب مدیرانی با تخصص و تجربه مرتبط، به جای انتصابات سیاسی و غیرتخصصی شود.
• نامه کانون دریانوردان خبره می تواند به عنوان یک سند مرجع برای ارزیابی کاندیداهای مدیریت در سازمان های دریایی استفاده شود. معیارهای مطرح شده در نامه، از جمله تخصص، تجربه و شفافیت، می توانند به عنوان مبنای ارزیابی و انتخاب مدیران قرار گیرند.
• تأکید بر رعایت الزامات محیط زیستی و بهره مندی از تکنولوژی های نوین، می تواند به انتخاب مدیرانی با دیدگاه های بازتر و تجربه همکاری های بین المللی منجر شود. این مدیران می توانند با درک از ضرورت طرح پروژه ها دانش محور و جذب سرمایه گذاری و استفاده از فناوری های نوین، به بهبود و توسعه صنعت دریانوردی کمک کنند.
• پیگیری دقیق و راهبردی هر یک از بندهای این نامه توسط کانون دریانوردان خبره، می تواند به بهبود وضعیت فعلی و ایجاد تغییرات اساسی در این صنعت منجر شود.

با این حال، باید آمادگی مواجهه با مقاومت ها و هزینه های مرتبط با این پیگیری ها را نیز داشت و با برنامه ریزی مناسب و ایجاد اتحاد و همبستگی در میان اعضا، این موانع را پشت سر گذاشت. با پیگیری دقیق و راهبردی بندهای این نامه توسط کانون دریانوردان خبره، می توان به بهبود وضعیت فعلی و ایجاد تغییرات اساسی در مدیریت صنعت دریانوردی امیدوار بود.

منابع:

1. Richard et al., The origins of SWOT analysis, Long Range Planning, Volume 56, Issue 3, 2023, 102304, ISSN 0024-6301, https://doi.org/10.1016/j.lrp.2023.102304.
2. Bistrivci’c, A., Jugovic, A., & Kuzman, Z. (2011). The role of ship management in business activities of shipping companies. Pomorstvo: Scientific Journal of Maritime Research, 25, 29–44 (3) Evaluation of Determinant Factors Influencing the Selection of Ship Management Companies.
3. Drucker, P.F. (2007), “The change leader”, National Productivity Review, Vol. 19, pp. 13-20, doi: 10.1002/npr.4040190203.
4. P. F. Drucker, Management: tasks, responsibilities, practices (New York: Harper Row,1974)
5. Flint, C. (2012). Geopolitical theories emphasize that countries with strategic geographical locations can play significant roles in regional and global transit routes. Introduction to Geopolitics (3rd ed.). Routledge.
6. Lauda, R., Arevaloa, L., Johnson, M. (2015). The changing nature of managerial skills, mindsets, and roles: advancing theory and relevancy for contemporary managers. Acad. Manage.https://doi.org/10.1017/jmo.2015.48.
7. O'Melveny & Myers LLP. (2023, August). Maritime Environmental Law Update (August 2023 Edition). Retrieved July 28, 2024, from https://www.omm.com/insights/alerts-publications/maritime-environmental-law-update-august-2023-edition/

* محمد وافری مدرس دانشگاه دریایی هلند و عضو کانون دریانوردان خبره