◄ آیا احداث راه آهن سراسری ایران برای خدمت به اجانب بود؟
اینکه راه آهنی چند سال پس از افتتاح کاربرد نظامی و لجستیکی پیدا کند امری است طبیعی اما این ادعا که تصمیم به احداث راه آهن در ایران از ابتدا به امر خارجی و در خدمت آنها بوده درست به نظر نمی رسد.
چکیده: آیا احداث راه آهن سراسری در ایران به اشاره اجانب و قدرت های سلطه گر وقت و برای ارضای مطامع آنها بوده و منفعت مردم ایران به هیچ روی در این ساخت مد نظر نبوده؟ آیا سران کشور فقط از بابت اینکه گوش به فرمان دول اجنبی بودند به ساخت راه آهن رضایت دادند؟ آیا اگر انتقال کمک های نظامی متفقین از سواحل خلیج فارس به خزر به مقصد جبهه شرق برای مقابله با آلمان نازی در کار نبود، راه آهن سراسری در ایران احداث نمی شد؟ آیا دادن لقب «پل پیروزی» ، جایزه خوش خدمتی دولت مردان ایران به متفقین بود؟ این نوشته بر آن است که نشان دهد این داوری نادرست است و با سیر و ترتیب حوادث رخ داده مطابقت ندارد. اینکه راه آهنی چند سال پس از افتتاح کاربرد نظامی و لجستیکی پیدا کند امری است طبیعی اما این ادعا که تصمیم به احداث راه آهن در ایران از ابتدا به امر خارجی و در خدمت آنها بوده درست به نظر نمی رسد.
الف) اولین تلاش خارجی ها برای گرفتن انحصار ساخت راه آهن (به همراه فهرست بلند بالایی از دیگر انحصارات) در ایران به قرارداد جولیوس دو رویتر با ناصر الدین شاه بر می گردد (1872م /1251ش). این قرارداد پیش از اجرا، به دلیل فشارهای دولت روسیه و مخالفت افکار عمومی باطل شد و بی سرانجام ماند.
ب) ایرانیان (حداقل قشر تحصیل کرده و اروپا دیده) بدون اعمال نفوذ قدرت های خارجی هم متوجه اهمیت و ضرورت احداث راه آهن بوده اند. این مطالبه (که نتیجه آشنایی آنان با تحولات اروپا بود) را از جمله می توان در رساله ای با عنوان«راه نجات» به قلم صنیع الدوله (1) دید(1907م/۱۲۸۶ ش) که در آن، راه نجات ایران از عقب ماندگی را احداث راهآهن معرفی میکند. وی در این رساله به ضرورت و اهمیت و به خصوص توجیه اقتصادی احداث راه آهن در ایران میپردازد (2).
پ) آرزوی ایرانیان برای داشتن راه آهن اولین بار با راه اندازی راه آهن تهران به مرقد حضرت عبدالعظیم (م1888/ 1267ش) محقق شد. این راه آهن اما در همین مرحله متوقف ماند و توسعه پیدا نکرد و چندی بعد متروکه شد. سرنوشت مشابهی در انتظار راه آهنی بود که از محمود آباد به آمل توسط محمد حسن امین الضرب (1889م/1268ش) کشیده شد.
بیشتر بخوانید:
ت) فکر احداث راه آهن سراسری در دوره پهلوی اول جدی شد و از همان ابتدا چگونگی تامین اعتبار آن مشغله مدیران کشور بود. قانون انحصار دولتی قند و شکر به عنوان مقدمه تامین اعتبار این طرح در سال 1304 تصویب شد و اختصاص مالیات بر مصرف قند و شکر بر بستر این انحصار شکل گرفت.
ث) با این شیوه تامین اعتبار و تصویب قانون احداث راه آهن در سال 1305، کلنگ راه آهن سراسری در مهر 1306 زمین زده شد و ساخت راه آهن سراسری (بندر شاه به بندر شاهپور/ بندر ترکمن به بندر امام خمینی) در اسفند 1317 ( 1939 م) به پایان رسید(3). در این تاریخ، جنگ دوم جهانی هنوز شروع نشده بود.
ج) در این تاریخ، جنگ دوم جهانی هنوز شروع نشده بود اما شرارت های هیتلر در اروپا ادامه داشت. هیتلر در 1938م با اتریش پیمان اتحاد بست و قوم و خویش های اتریشی استقبال بی نظیری از او در وین به عمل آوردند. از سوی دیگر، جنگ های داخلی اسپانیا با پیروزی فرانکو به پایان رسید و اعتماد به نفس هیتلر دو چندان شد.
چ) قدرت های اروپایی به هیچ روی گمان نمی برُدند که هیتلر دست به حمله پیش دستانه بزند و جنگ با همسایگان و آتش افروزی در اروپا را شروع کند.
چ-1) اولین شاهد برای این غفلت آن است که استالین در اوت 1939 با هیتلر پیمان عدم تجاوز بست به امید پایبندی هیتلر به این پیمان. غافل از این که هیتلر یک ماه بعد از امضای این پیمان، لهستان را در نوردید و پس از رسیدن به مرزهای شوروی، در ژوئن 1941 به استالین اعلان جنگ داد. استالین (2 سال پس از شروع جنگ) چنان غافلگیر شد که در چشم به هم زدنی شهرهای مهم شوروی (از جمله لنین گراد (سن پطرزبورگ)(4) و استالین گراد (ولگو گراد) به محاصره ارتش آلمان در آمدند.
چ-2) شاهد دوم پیمان مونیخ است (سپتامر 1938) .مطابق این پیمان، آلمان نازی و ایتالیا و فرانسه و انگلستان موافقت کردند تا منطقه آلمانی نشین «سودت» در خاک چک که مورد ادعای هیتلر بود به خاک آلمان منضم شود. امید انگستان و متحدانش این بود که با این مماشات (که به باج دادن هم تعبیر شد) بتوانند جلوی ماجراجویی های آلمان را بگیرند. نویل چمبرلن نخست وزیر انگلستان با در دست داشتن امضای هیتلر فاتحانه به لندن برگشت و وعده کاهش تنش با آلمان را داد. به سرعت اما معلوم شد که آن پیمان کاغذی بیش نبوده و هیتلر را از توسعه طلبی باز نداشته است.
ح) این 2 مورد و دیگر شواهد نشان می دهند کشورهای اروپایی تا چند روز قبل از حمله آلمان به لهستان (سپتامر 1939) به هیچ وجه حرکت نظامی برق آسای هیتلر را پیش بینی نمی کردند و هیچ تمهیدی برای مقابله با آن تدبیر نکرده بودند. چنان در مقابل هیتلر منفعل بودند که فرانسه در ژوئن 1940 به راحتی به اشغال آلمان درآمد.
خ) پیشروی هیتلر ادامه پیدا کرد و انگلستان و اتحاد شوروی (و دیرتر امریکا) جبهه متفقین را علیه هیتلر تشکیل دادند. غافلگیری متفقین نشان می دهد که آنها حداقل تا سال 1941 م هیچ طرح منسجمی برای مقابله با آن نداشتند چه رسد به اینکه بخواهند اشغال ایران برای لجستیک نظامی را برنامه ریزی کنند.
د) اولتیماتوم2 قدرت خارجی انگستان و شوروی به ایران در آستانه اشغال، به بهانه حضور مستشاران و کارشناسان آلمانی بود. 2 دولت به ایران اعلام کردند که حضور این افراد مخل امنیت کشورهای متخاصم است و بلافاصله باید از ایران اخراج شوند. پاسخ ایران مبنی بر اینکه حضور این مستشاران تحت کنترل دولت ایران است شنیده نشد و مقاومت ایران در تمکین از این التیماتوم بهانه اشغال ایران و نقض بی طرفی آن شد. این اتفاق، گمانه ها در مورد گرایش رضا شاه به آلمان را تقویت کرد. تاوان رضا شاه از بابت عدم تمکین، استعفای اجباری و تبعید بود. پیامد این اشغال، تصویب لایحه پیمان اتحاد با شوروی و انگلستان علیه آلمان در مجلس شورا ( 6 بهمن آن سال) بود.
ذ) کنفرانس سه جانبه تهران در آذر ماه 1322 ( 1943 م)، جلسه قدردانی از ایران نبود. کما اینکه شاهِ کشور میزبان اجازه حضور در آن مذاکرات را پیدا نکرد. این کنفرانس به هماهنگی و تقویت جبهه متفقین علیه آلمان کمک زیادی کرد. چنانکه در کمتر از یک سال بعد، این وحدت رویه نتیجه داد و در ژوئن 1944 اولین پیروزی مهم متفقین علیه ارتش آلمان در سواحل نُرماندی فرانسه به دست آمد. پیروزی ای که به عنوان نقطه عطف در جنگ دوم جهانی شناخته می شود و مقدمه شکست های بعدی ارتش آلمان شد.
در این کنفرانس همچنین درباره جهان پس از جنگ توافقات مهمی صورت گرفت.
ر) تحولات فوق الاشاره و تاریخ های مهم در جدول زیر فهرست شده اند.
ز) جمع بندی و نتیجه گیری :
- ایرانیان به احداث راه آهن به شیوه رویتر دست رد زدند.
- احداث راه آهن همزمان با تحولات مشروطه و آشنایی با تحولات اروپا در فکر ایرانیان جوانه زد.
- تا قبل از قرن جدید (شمسی) تلاش ایرانیان برای احداث راه آهن به چند خط کوتاه محدود شد.
- فکر احداث راه آهن سراسری در دوره پهلوی اول جدی شد. برای داشتن راه آهن به آرزو کردن اکتفا نشد و منابع مالی احداث راه آهن قبل از کلنگ زنی آن تدبیر شد (5).
- در زمان افتتاح راه آهن سراسری ایران، جنگ دوم جهانی هنوز شروع نشده بود.
- متفقین در مقابل حمله برق آسای هیتلر غافلگیر شدند و تا سال 1941 هیچ طرح منسجمی برای مقابله با آن نداشتند چه رسد به اینکه بخواهند اشغال ایران برای لجستیک نظامی را برنامه ریزی کنند.
- هیچ فرد منصف و هیچ عقل سلیمی نمی پذیرد که قدرت های جهانی در زمان تصمیم سازی برای احداث راه آهن در ایران و تصویت قانون احداث راه آهن در سال 1305، بر دولت ایران فشار آورده باشند که برای پشتیبانی نظامی از جنگی که یک و نیم دهه بعد شروع شد و روحشان هم از آن خبر نداشت، در ایران راه آهن بسازد.
- این که راه آهنی چند سال پس از افتتاح کاربرد نظامی و لجستیکی پیدا کند امری ست طبیعی اما این ادعا که تصمیم به احداث راه آهن در ایران از ابتدا به امر خارجی و در خدمت آنها بوده درست به نمی رسد.
مراجع و پاورقی ها:
1- مرتضی قلی خان صنیع الدوله، پسر دوم میرزا علی قلی خان مخبرالدوله و نوادهٔ رضا قلی خان هدایت، متولد ۱۲۷۳ ق بود. در هفده سالگی به همراه پدرش، ناصرالدین شاه را در اولین سفر به اروپا همراهی کرد. وی تحصیلات خود را در رشتهٔ معدن و در مدرسهٔ صنعتی برلین به پایان رساند و در سال ۱۲۵۹ش به ایران بازگشت. پس از بازگشت در چند نوبت با سرمایه شخصی، در امور صنعتی پا پیش گذاشت از جمله استخراج معدن، کارخانه نخ ریسی و کارخانه فلز کاری. شاید عدم موفقیت در صنعت باعث شد وارد عرصه سیاست شود. او به مناصبی مانند ریاست ضرابخانه و خزانه داری، ریاست ادارهٔ پست و گمرک منصوب شد و در سال ۱۲۸۵ش پس از افتتاح اولین دورهٔ مجلس شورای ملی، به ریاست آن انتخاب شد.از آن پس چندین بار بین مجلس و دولت جابجا شد. صنیع الدوله در بهمن ۱۲۸۹ ش در۵۷ سالگی هنگامی که در راه تقدیم اولین بودجه کشور به مجلس بود، به دست دو تبعهٔ روسیه به قتل رسید.
2- در این مورد رجوع کنید به «نقدی بر توجیه اقتصادی صنیعالدوله برای احداث راه آهن» به همین قلم/ تین نیوز / ۱۳۹۹/۰۳/۰۶/ کد خبر: 212238
3- راه آهن سراسری ایران (بندر شاه به بندر شاهپور/ بندر ترکمن به بندر امام خمینی) در مرداد ماه 1400 از سوی یونسکو به عنوان میراث صنعتی جهانی به ثبت رسید. این اولین میراث صنعتی ایرانی است و سومین راه آهنی است که به عنوان میراث صنعتی در یونسکو ثبت شده است.
4- کتاب «مرده خواران لنین گراد» وصف آناتول دارف از مصائب ساکنان لنین گراد در جریان محاصره سه ساله این شهر است.
5- تدبیر سترگی که حتی این روزها هم در دستگاه اداری و برنامه ریزی کشور کیمیاست.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تایید توسط تین نیوز در وب منتشر خواهد شد.
تین نیوز نظراتی را که حاوی توهین یا افترا است، منتشر نمیکند.
پیام هایی که به غیر از زبان فارسی یا غیر مرتبط باشد منتشر نخواهد شد.
انتشار مطالبی که مشتمل بر تهدید به هتک شرف و یا حیثیت و یا افشای اسرار شخصی باشد، ممنوع است.
جاهای خالی مشخص شده با علامت {...} به معنی حذف مطالب غیر قابل انتشار در داخل نظرات است.