اهمیت مراکز لجستیک در ایران ؛ هم پیوندی راهبردی میان علم ، اقتصاد و تمدن
در ژرفای تحولات شتابنده اقتصادیِ جهان امروز ، جایی که جریان کالا ، اطلاعات و سرمایه همچون شریان های حیاتی در پیکره اقتصاد جهانی جاری است ، مفهومی به نام «لجستیک» از مرزهای فنون نظامی به اقلیم های راهبردیِ توسعه اقتصادی و مدیریت کلان ملی راه یافته است .
در ژرفای تحولات شتابنده اقتصادیِ جهان امروز ، جایی که جریان کالا ، اطلاعات و سرمایه همچون شریان های حیاتی در پیکره اقتصاد جهانی جاری است ، مفهومی به نام «لجستیک» از مرزهای فنون نظامی به اقلیم های راهبردیِ توسعه اقتصادی و مدیریت کلان ملی راه یافته است . لجستیک ، در معنای عام و بنیادین خود ، علمی است متکی بر مهندسی سیستم ها ، اقتصاد حمل ونقل ، مدیریت زنجیره تأمین و فناوری اطلاعات که هدف آن ، تحویل به موقع و بهینه کالا و خدمات در زمان ، مکان و شرایط مقتضی است . اما این معنا در خلأ تحقق نمی یابد ؛ بلکه در تجلی نهادیِ آن ، مراکزی باید ایجاد شوند که به مثابه قلب تپنده این سیستم پیچیده ، عملیات لجستیکی را سامان دهند . این مراکز ، که در ادبیات فنی و توسعه ای با نام «مراکز لجستیکی» شناخته می شوند ، نقشی اساسی و انکارناپذیر در تحقق توسعه پایدار ، ارتقاء بهره وری ملی و گسترش افق های تجاری کشور ایفا می نمایند .
و اما ایران ؛ سرزمینی با ژئوپلیتیک ممتاز ، چهارراه تمدن ها و حلقه واسط میان شرق و غرب ، دیرزمانی ست که در کشاکش تحولات منطقه ای و جهانی ، جایگاهی راهبردی در نقشه تبادلات جهانی یافته است . ایران با دارا بودن بیش از ۵ هزار کیلومتر مرز زمینی و آبی ، ۱۵ همسایه بالقوه برای تجارت ، موقعیت بی نظیر در مسیر کریدورهای بین المللی نظیر شمال – جنوب (INSTC) ، شرق – غرب و چین – اروپا و ظرفیت های بندری در سواحل جنوبی (چابهار ، بندرعباس) و شمالی (امیرآباد ، انزلی) ، یکی از مستعدترین کشورها برای تبدیل شدن به قطب لجستیکی منطقه می باشد . لیکن ، این مزیت ها زمانی به فعل درمی آیند که بسترهای زیرساختی ، نهادی و فناورانه متناسب فراهم آید، و در این میان ، مراکز لجستیکی، شاه کلید این گذار راهبردی اند .
مرکز لجستیک ؛ تجلی کالبدی یک تفکر سیستمی
مرکز لجستیکی در تعریف فنی خود، فضایی یکپارچه و سازمان یافته است که به منظور هم افزایی و هماهنگی فعالیت های گوناگون در زنجیره تأمین – از انبارداری ، بسته بندی ، سردخانه داری ، خدمات ارزش افزوده، تا گمرکات ، حمل ونقل ترکیبی و مدیریت اطلاعات – طراحی می شود . این مراکز با کارکردی شبکه ای ، نه تنها موجب کاهش هزینه های تکراری و غیرضروری در فرآیندهای توزیع می شوند ، بلکه با تمرکز بر مدیریت داده محور و بهره گیری از فناوری های نوین (همچون اینترنت اشیاء ، بلاک چین و هوش مصنوعی) ، زیرساخت تحول دیجیتال در بازرگانی داخلی و خارجی را فراهم می آورند .
از منظر اقتصادی ، مراکز لجستیک نقش مؤثری در تقلیل هزینه های لجستیکی ملی دارند ؛ هزینه هایی که در ایران ، بنا به گزارش های بانک جهانی و مراکز پژوهشی معتبر ، گاه تا بیش از ۳۰ درصد ارزش کالا را تشکیل می دهد ، در حالی که این رقم در کشورهای توسعه یافته به زیر ۱۰ درصد کاهش یافته است . از این رو ، استقرار مراکز لجستیکی در مناطق کلیدی کشور ، همانند حلقه ای گمشده در زنجیره توسعه صنعتی ، تجاری و کشاورزی ایران جلوه می کند .
کارکرد چندبعدی مراکز لجستیک در نظام اقتصادی ایران
۱. تسریع در جریان کالا : در شرایطی که چابکی و سرعت تحویل کالا به مزیت رقابتی تبدیل شده ، مراکز لجستیکی با فراهم آوردن فضای پردازش سریع و خدمات ارزش افزوده ، زمان چرخه تحویل را به طرز چشمگیری کاهش می دهند .
۲. کاهش هزینه های ذخیره سازی و حمل ونقل : با تجمیع کالا و بهره گیری از حمل ونقل چندوجهی (ریلی ، جاده ای ، دریایی ، هوایی) ، امکان استفاده بهینه از ظرفیت ها فراهم شده و هزینه ها تقلیل می یابند .
۳. پشتیبانی از تولید صادرات محور : صنایع تولیدی در مجاورت مراکز لجستیک می توانند با دسترسی سریع به مواد اولیه وارداتی و ارسال به موقع محصولات صادراتی، در بازارهای جهانی رقابت پذیرتر شوند .
۴. افزایش شفافیت و ردگیری : سیستم های پیشرفته ردیابی کالا (Track & Trace) و مدیریت زنجیره تأمین دیجیتال ، امکان نظارت لحظه ای بر جریان کالا و مدیریت ریسک را فراهم می سازند .
۵. توسعه اشتغال و کارآفرینی : مراکز لجستیک ، علاوه بر اشتغال زایی مستقیم در بخش هایی چون انبارداری ، حمل ونقل و فناوری اطلاعات ، بستر کارآفرینی در صنایع وابسته همچون بسته بندی ، تعمیرات و خدمات پس از فروش را فراهم می آورند .
ضرورت مکانیابی هوشمندانه و برنامه ریزی منطقه ای
انتخاب مکان مناسب برای مراکز لجستیکی ، امری صرفاً فیزیکی نیست ؛ بلکه تصمیمی پیچیده و چندوجهی است که باید بر پایه تحلیل های ژئو-اقتصادی ، الگوریتم های تصمیم گیری چندمعیاره (مانند AHP ، TOPSIS، و GIS-based modeling) ، ظرفیت زیرساختی ، دسترسی به شریان های حمل ونقل ، نزدیکی به مراکز تولید و مصرف، و سیاست های کلان منطقه ای اتخاذ گردد .
برای ایران ، اولویت ایجاد مراکز لجستیک باید در سه محور عمده صورت گیرد :
محور بندری – ریلی جنوب کشور : با تمرکز بر چابهار ، بندر شهید رجایی و بندر بوشهر به عنوان دروازه ورود کالا و حلقه پیوند کریدورهای جهانی ؛
محور ترانزیتی شمال – جنوب : با استقرار مراکز لجستیک در قم ، قزوین ، رشت و انزلی ، در راستای فعال سازی کریدور شمال – جنوب ؛
محور شرقی و غربی کشور : جهت پشتیبانی از تجارت با کشورهای همسایه و بهره برداری از فرصت های منطقه ای با آسیای میانه ، قفقاز ، عراق ، ترکیه و افغانستان .
چالش ها و راهکارها
بی تردید ، تحقق آرمان استقرار مراکز لجستیکی در ایران ، در گرو رفع چالش هایی اساسی است :
ضعف زیرساخت های حمل ونقل ریلی و ترکیبی ؛
بروکراسی پیچیده گمرکی و ناهماهنگی نهادی ؛
نبود سیستم های مدیریت یکپارچه اطلاعات ؛
و کمبود سرمایه گذاری های مشترک بخش خصوصی و دولتی .
برای برون رفت از این وضعیت ، پیشنهادهایی چون ایجاد سازمان مستقل توسعه لجستیک ، تدوین نقشه جامع مراکز لجستیکی کشور ، جذب سرمایه گذاری خارجی، توسعه مناطق ویژه لجستیکی و آزاد ، اصلاح مقررات گمرکی و آموزش نیروی انسانی متخصص در دستور کار قرار گیرد .
فرجام سخن
در افق آینده نگر ایران ، اگر خواهان تحولی ژرف در پویایی اقتصادی ، ارتقا جایگاه در زنجیره های تأمین جهانی و تحقق شعار «ایران پل ارتباط شرق و غرب» هستیم ، باید مراکز لجستیکی را نه صرفاً به عنوان زیرساخت فیزیکی ، بلکه همچون معماران خاموش رونق اقتصادی در قلب راهبرد ملی خویش جای دهیم . این مراکز ، همان گونه که در تجربه کشورهای پیشرو همچون آلمان ، هلند ، سنگاپور و امارات اثبات شده است ، می توانند طلایه داران عصری تازه در اقتصاد ایران باشند ؛ عصری که در آن ، جغرافیا با فناوری در هم می آمیزد و لجستیک ، نامی دیگر از هوشمندی در توسعه ملی خواهد بود .
