بحران لجستیکی ایران/ حمل ونقل ریلی گمشده ای در توسعه اقتصادی

تصور کنید هر روز هزاران کامیون در جاده های ایران در حرکت اند، جاده هایی که زیر بار ترافیک سنگین، هزینه های بالای تعمیر و نگهداری و حوادث ناگوار خم شده اند تا ریل های بلااستفاده ای که می توانستند راه حل باشند، همچنان خاک بخورند.

به گزارش تین نیوز به نقل از ریل ایران، این در حالی است که کشورهای پیشرفته، حمل ونقل ریلی را به عنوان ستون فقرات لجستیک خود می دانند و سهمی بیش از ۵۰درصد را به آن اختصاص داده اند، اما ایران در یک چرخه معیوب وابستگی به جاده ها گرفتار شده است؛ وابستگی ای که نه تنها جان هزاران نفر را هر ساله می گیرد، بلکه اقتصاد کشور را از رشد پایدار بازمی دارد.

با این اوصاف، طبق برنامه هفتم توسعه ایران باید ۳۰ درصد از سهم حمل ونقل زمینی را به بخش ریلی واگذار کند، اما امروز سهم راه آهن کمتر از ۱۰ درصد است و در طول سال های گذشته نیز به دلیل فرسودگی ناوگان، بویژه در بخش تامین لوکوموتیو و تجهیزات موتوری و نرم افزاری ناوگان و همچنین فرسودگی ریل ها، با کاهش مداوم روبه رو بوده است. پرسش اساسی در این میان این است که آیا تغییر رویکرد مدیریتی دولت ها به علت توفیقِ کم در توسعه صنعت ریلی با جسارت سرمایه گذاری توسط ورود بخش خصوصی می تواند راهکار خروج از این بحران باشد؟ و اگر این تغییرات رخ ندهد، آینده لجستیک کشور در همان جاده های پرترافیک و خطرناک باقی خواهد ماند؟

پاسخ این پرسش قطعا بیش از هر متغیری در گرو همکاری و هم افزایی دولت با بخش خصوصی به عنوان سرمایه گذار است. اما این رویکرد چگونه به منصه ی ظهور می رسد؟ در ادامه مقاله به این پرسش و پرسش های بیشتر پاسخ خواهیم داد.

خروج از بن بست لجستیکی با تحول ساختاری اقتصاد دولتی

اقتصاد ایران به شدت وابسته به حمل ونقل جاده ای است، در حالی که حمل ونقل ریلی سهم ناچیزی در جابه جایی بار و مسافر دارد. این وابستگی باعث شده است که کشور در شرایط تحریم ها و محدودیت های بین المللی در برابر مشکلات لجستیکی آسیب پذیر باشد. بنابراین می توان گفت اقتصاد ایران برای خروج از این بن بست لجستیکی، نیازمند یک تحول ساختاری است؛ تحولی که نه فقط به سرمایه گذاری عظیم بلکه به نگرش تازه ای نسبت به حمل ونقل وابسته باشد.

در حالی که شبکه های جاده ای سال ها بار اصلی لجستیک کشور را بر دوش کشیده اند، ناکارآمدی و هزینه های سنگین این وابستگی بیش از پیش آشکار شده است. بنابراین توسعه حمل ونقل ریلی دیگر یک انتخاب نیست، بلکه یک ضرورت است؛ اما این تحول فقط با شعار پیش نمی رود. جسارت لازم است. جسارت در تصمیم گیری های اقتصادی، جسارت در عبور از ساختارهای سنتی و جسارت در واگذاریِ نقش های کلیدی به بخش خصوصی. دولت باید میدان را برای سرمایه گذاران باز کند، انگیزه های اقتصادی را افزایش دهد و چارچوب هایی ایجاد کند که حضور بخش خصوصی در توسعه زیرساخت های ریلی را نه تنها ممکن بلکه سودآور سازد. بدون چنین گام هایی، ایران همچنان در چرخه معیوب وابستگی به حمل ونقل جاده ای گرفتار خواهد ماند و فرصت های رشد لجستیکی و اقتصادی را از دست خواهد داد.

آمارها چه می گویند؟

همانطور که گفتیم، طبق برنامه هفتم توسعه، ایران باید تا سال ۱۴۰۷ ۳۰ درصد از حمل ونقل زمینی را به شبکه ریلی اختصاص دهد؛ با این حال این سهم از سال ۷۶ تاکنون از ۳۳.۲ درصد به ۹.۵ درصد کاهش یافته که نشان دهنده افت شدید نقش حمل ونقل ریلی در اقتصاد کشور است.

در سال ۱۴۰۱ سهم حمل ونقل ریلی در جابه جایی بار تنها ۸ درصد بوده، در حالی که حمل ونقل جاده ای ۹۲ درصد را به خود اختصاص داده است. این وابستگی به جاده ها علاوه بر افزایش هزینه ها، پیامدهای جدی ای مانند افزایش ۱۵ درصدی تلفات رانندگی در سال ۱۴۰۱ را به همراه داشته که شمار کشته شدگان را به ۱۷۷۴۵ نفر رسانده است.

با وجود ظرفیت بالای حمل ونقل ریلی، میزان حمل بار از ۳۶ میلیارد تن – کیلومتر در سال ۹۹ به ۲۰ درصد کمتر تا سال ۱۴۰۲ کاهش یافته است و در حالی که هدف گذاری برنامه توسعه، جابهجایی ۱۵ میلیون تن بار تا ۱۴۰۷ را تعیین کرده، عملکرد فعلی فاصله قابل توجهی با این هدف دارد؛ چراکه در سال گذشته تنها ۱.۶ میلیون تن بار از طریق راه آهن حمل شده است. این وضعیت نشان دهنده نیاز فوری به سرمایه گذاری و ورود بخش خصوصی برای تحول زیرساخت ها و ناوگان حمل ونقل ریلی است.

اقتصاد ایران در بن بست لجستیکی: کامیون یا هیچ؟

آمار حمل ونقل ریلی (سال ۱۴۰۳)

اقتصاد ایران همچنان به حمل ونقل جاده ای وابسته است، اما در سال ۱۴۰۳ شاهد تغییراتی در میزان حمل ونقل ریلی و جاده ای بودیم. بر اساس گزارش های منتشر شده، ترانزیت ریلی در پنج ماهه نخست سال ۱۴۰۳ با رشد ۴۷ درصدی نسبت به مدت مشابه سال گذشته به ۷۷۳ هزار تن رسید.
همچنین ۱۲.۸ میلیون نفر از طریق قطار جابه جا شدند که بیشترین میزان جابه جایی مسافر در مناطق تهران و خراسان ثبت شده است.

آمار حمل ونقل جاده ای (سال ۱۴۰۳)

در حوزه حمل ونقل جاده ای نیز ترانزیت جاده ای در سال ۱۴۰۳ به ۱۴.۷ میلیون تن رسید که نسبت به سال ۱۴۰۲ افزایش ۲۰ درصدی داشته است. این رشد نشان دهنده افزایش نقش حمل ونقل جاده ای در ترانزیت کالا و مسافر است.

آمار حمل ونقل ریلی و جاده ای در طول سال های اخیر

بر اساس گزارش های منتشر شده، سهم حمل ونقل ریلی در سال های اخیرِ کشور بین ۵ تا ۶ درصد در نوسان بوده است که در مقایسه با کشورهای توسعه یافته و درحال توسعه رقم بسیار پایینی محسوب می شود. در مقابل، حمل ونقل جاده ای بیشترین سهم را در جابه جایی بار و مسافر داشته که این امر منجر به ترافیک سنگین، آلودگی هوا و تصادفات جاده ای شده است.

در سال نامه آماری سازمان راهداری، اطلاعاتی درباره میزان حمل کالا و مسافر در سال های اخیر ارائه شده است. این گزارش نشان می دهد که حمل ونقل جاده ای همچنان ستون فقرات لجستیک کشور است و توسعه حمل ونقل ریلی نیازمند سرمایه گذاری های کلان و اصلاحات است.

بطورکلی در پنج سال اخیر، حمل ونقل ریلی ایران شاهد نوساناتی در میزان استفاده بوده است. بین سال های ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ به دلیل شیوع کرونا، کاهش قابل توجهی در تعداد مسافران ریلی مشاهده شده اما در سال ۱۴۰۲، تعداد مسافران به ۳۱.۷ میلیون نفر رسیده که نشان دهنده افزایش ۷ درصدی نسبت به سال قبل است.
در بخش حمل بار نیز ۴۲.۹ میلیون تن بار در سال ۱۴۰۲ جابه جا شده که معادل ۲۹ میلیارد تن کیلومتر بار است، اما این میزان نسبت به سال ۱۴۰۱، ۴ درصد کاهش داشته است.

همچنین، میانگین مسافت طی شده مسافران ریلی به ۵۲۲ کیلومتر رسیده است که نشان دهنده افزایش استفاده از قطار برای سفرهای طولانی تر است. با وجود این رشد، تنها ۵۲ درصد از لوکوموتیوهای موجود فعال بوده اند که نشان دهنده نیاز به نوسازی ناوگان ریلی است. همچنین، حدود ۴ تا ۵ هزار کیلومتر از خطوط ریلی کشور عملا بلااستفاده مانده اند، که به دلیل نبود طرح جامع حمل ونقل و فشارهای سیاسی، برخی پروژه های ریلی بدون توجیه اقتصادی است.

گفتنی است که در مجموع، حمل ونقل ریلی ایران در سال های اخیر رشد نسبی داشته اما همچنان با چالش هایی مانند کمبود بودجه، فرسودگی ناوگان و عدم بهره برداری بهینه از خطوط ریلی مواجه است.

چالش های لجستیکی و راهکارها

توجه به چالش های لجستیکی و راهکارهای رفع آن، حلقه مفقوده صنعت حمل ونقل در ایران است تا زیرساخت های اقتصادی که در جهت رفاه عمومی ایجاد می شوند، بالاخره در حوزه ترابری عملیاتی شوند. اما این چالش ها و راهکارهای رفع آن چیستند؟

1. ۱. وابستگی شدید به حمل ونقل جاده ای نخستین چالش است که این وابستگی باعث افزایش هزینه های حمل ونقل و کاهش بهره وری شده است.
2. ۲. کمبود زیرساخت های ریلی به شدت احساس می شود و توسعه خطوط ریلی و افزایش ظرفیت حمل ونقل ریلی می تواند به کاهش فشار بر جاده ها کمک کند.
3. ۳. مشکلات مدیریتی و سرمایه گذاری مورد دیگری ست که اصلاح سیاست های حمل ونقل، جذب سرمایه گذاری خارجی و رفع موانع مدیریتی می تواند به بهبود وضعیت لجستیکی کشور کمک کند.

در نهایت برای خروج از این بن بست لجستیکی، ایران نیازمند سرمایه گذاری در حمل ونقل ریلی، بهینه سازی مدیریت حمل ونقل جاده ای و توسعه زیرساخت های لجستیکی است. بدون این اقدامات، وابستگی به کامیون ها همچنان ادامه خواهد داشت و مشکلات لجستیکی کشور پابرجا خواهند ماند.