آینده پژوهی توسعه دریامحور ایران

آینده پژوهی دریایی به عنوان یک رشته میان رشته ای، با ترکیب روش های تحلیلی پیشرفته و سناریونویسی راهبردی، ابزاری کارآمد برای ترسیم چشم اندازهای محتمل و تدوین راهبردهای مناسب در اختیار تصمیم گیران و سیاست گذاران قرار می دهد.

به گزارش تین نیوز به نقل از روزنامه اقتصاد سرآمد، دریاها همواره به عنوان شاهراه های حیاتی تجارت جهانی، منابع غنی اقتصادی و عرصه های راهبردی در تعیین معادلات قدرت بین کشورها ایفای نقش کرده اند. ایران با برخورداری از بیش از ۵۸۰۰کیلومتر مرز آبی در خلیج فارس، دریای عمان و دریای خزر، از موقعیتی استثنایی و بی نظیر در جغرافیای سیاسی و اقتصادی جهان برخوردار است. این موقعیت ممتاز می تواند به عنوان موتور محرکه توسعه اقتصادی و تضمین کننده امنیت ملی کشور عمل کند. بااین حال، بهره برداری کامل از این پتانسیل عظیم نیازمند نگاهی آینده نگر، برنامه ریزی راهبردی و سرمایه گذاری هوشمندانه در تمامی ابعاد دریایی است.

مرتضی فاخری، دکترای مدیریت بازرگانی و ارشد حمل ونقل دریایی در مطلبی اختصاصی برای این روزنامه با نگاهی آینده پژوهی به بررسی چالش ها و فرصت های توسعه دریامحور در جمهوری اسلامی ایران پرداخته و چشم اندازی از آینده دریایی ایران را ترسیم کرده است. بخش اول این مطلب را در ادامه می خوانید:

در عصر حاضر، تحولات سریع فناوری، تغییرات اقلیمی، تحولات ژئوپلیتیک و ظهور مفاهیم نوینی مانند «اقتصاد آبی» چشم انداز جدیدی را پیش روی کشورهای دارای دسترسی به دریا قرار داده است. ایران نیز به عنوان یکی از بازیگران مهم منطقه ای، نیازمند بازتعریف نقشه راه خود در عرصه دریایی است تا بتواند همگام با تحولات جهانی، از فرصت های پیش رو بهره برداری و در عین حال، چالش های موجود و آتی را به شیوه ای مؤثر مدیریت کند. اهمیت این موضوع زمانی آشکارتر می شود که بدانیم بیش از ۹۰درصد تجارت جهانی از طریق دریاها انجام می شود و ارزش سالانه اقتصاد اقیانوس ها به بیش از ۱.۵تریلیون دلار می رسد.

آینده پژوهی دریایی به عنوان یک رشته میان رشته ای، با ترکیب روش های تحلیلی پیشرفته و سناریونویسی راهبردی، ابزاری کارآمد برای ترسیم چشم اندازهای محتمل و تدوین راهبردهای مناسب در اختیار تصمیم گیران و سیاست گذاران قرار می دهد. این پژوهش با بهره گیری از این چارچوب تحلیلی، می کوشد تا با بررسی همه جانبه وضعیت موجود، شناسایی روندهای کلیدی و ترسیم سناریوهای آینده، تصویری جامع از فرصت ها و تهدیدهای پیش روی ایران در عرصه دریایی ارائه دهد. رویکرد این مطالعه، ترکیبی از تحلیل های کمی وکیفی با تأکید بر روش های آینده پژوهی است که امکان درک عمیق تر از پیچیدگی های نظام دریایی ایران را فراهم می سازد.

اهمیت این پژوهش از آنجا ناشی می شود که آینده دریایی ایران تنها به مسائل اقتصادی محدود نمی شود، بلکه ابعاد مختلف امنیتی، زیست محیطی، فناورانه، حقوقی و بین المللی را در بر می گیرد. برای مثال، افزایش تنش ها در خلیج فارس، کاهش ذخایر ماهی ها در دریای خزر، پیشرفت های شتابان فناوری در کشتی های خودران و تحولات حقوق بین الملل دریاها، همگی عواملی هستند که می توانند آینده حضور ایران در دریاها را تحت تأثیر قرار دهند. از سوی دیگر، تغییرات اقلیمی و افزایش سطح آب دریاها، چالش های جدیدی را برای زیرساخت های ساحلی کشور ایجاد خواهد کرد که نیازمند برنامه ریزی و اقدام فوری است.

وضعیت موجود و تحلیل جامع حوزه های دریایی ایران

دریای خزر به عنوان بزرگ ترین پهنه آبی محصور در خشکی جهان، از دیرباز نقش تعیین کننده ای در حیات اقتصادی و اکولوژیک شمال ایران ایفا کرده است. این دریا با ذخایر عظیم نفت و گاز که حدود ۴۸میلیارد بشکه نفت و ۸.۷تریلیون مترمکعب گاز طبیعی تخمین زده می شود، به یکی از کانون های توجه بازیگران منطقه ای و بین المللی تبدیل شده است. ایران با داشتن سهمی حدود ۱۱.۶درصد از خط ساحلی این دریا، از موقعیت استراتژیک برخوردار است، اما در مقایسه با دیگر کشورهای ساحلی، از نظر بهره برداری از منابع انرژی دریای خزر عقب تر است. صنعت شیلات ایران در این منطقه -به ویژه در زمینه صید ماهیان خاویاری که روزی ایران را به عنوان بزرگ ترین تولیدکننده خاویار جهان معرفی می کرد- با چالش های جدی مواجه شده است. کاهش ۹۰درصدی ذخایر ماهیان خاویاری در دودهه اخیر زنگ خطری برای اکوسیستم منحصربه فرد این دریا محسوب می شود. از سوی دیگر، مسئله آلودگی های ناشی از فعالیت های نفتی کشورهای همسایه و ورود سالانه حدود ۱۲۲هزار تن آلاینده به این دریا، تهدیدی جدی برای محیط زیست دریایی شمال ایران به شمار می رود.

خلیج فارس به عنوان شاهراه انرژی دنیا، از حساس ترین مناطق استراتژیک جهان محسوب می شود. این آبراه حیاتی که روزانه حدود ۲۱میلیون بشکه نفت از آن عبور می کند، برای ایران اهمیت چندجانبه ای دارد. از نظر اقتصادی، منطقه آزاد اروند با ظرفیت ترانزیت سالانه ۱۰میلیون تن کالا و بندر امام خمینی به عنوان بزرگ ترین بندر تجاری ایران، نقش کلیدی در تجارت خارجی کشور ایفا می کنند. صنعت کشتی سازی ایران اگرچه تحت تأثیر تحریم ها با محدودیت هایی مواجه بوده، اما با ساخت نفتکش ها و شناورهای مختلف نشان داده که از پتانسیل قابل توجهی برخوردار است. نیروی دریایی ایران در این منطقه با بهره گیری از استراتژی دفاع نامتقارن، توانسته است امنیت نسبی را در آب های سرزمینی برقرار کند، اما چالش های زیست محیطی در خلیج فارس به ویژه با توجه به وجود بیش از ۸۰۰سکوی نفتی و سالانه حدود ۱.۵میلیون بشکه نفت که به دلایل مختلف وارد آب های این منطقه می شود، نیازمند توجه فوری است. گرمایش جهانی و افزایش شوری آب نیز اکوسیستم های مرجانی ارزشمند این منطقه را با خطر مواجه ساخته است.

دریای عمان از منظر استراتژیک برای ایران اهمیت ویژه ای دارد، چراکه تنها دسترسی کشور به آب های آزاد بین المللی محسوب می شود. بندر چابهار به عنوان نقطه اتصال ایران به کریدور شمال-جنوب، می تواند سالانه تا ۸۵میلیون تن کالا را جابه جا کند، اما در حال حاضر تنها بخش کوچکی از این ظرفیت مورد استفاده قرار می گیرد. پروژه های توسعه این بندر با مشارکت هند اگرچه نویدبخش آینده ای روشن است، اما با چالش های مالی و فنی متعددی روبه رو بوده است. از نظر امنیتی، حضور ناوگان های خارجی در آب های مجاور دریای عمان و فعالیت های دزدان دریایی در منطقه امنیت این مسیر آبی را تحت تأثیر قرار داده است. از سوی دیگر، ذخایر عظیم ماهی تن در این منطقه که سالانه حدود ۲۰۰هزار تن صید می شود، نیازمند مدیریت علمی تر است، چراکه صید بی رویه در سال های اخیر این ذخایر را با خطر مواجه ساخته است.

صنعت کشتیرانی ایران با داشتن ناوگانی شامل ۱۵۶کشتی اقیانوس پیما و ظرفیت حمل حدود ۲۵میلیون تن بار در سال، در مقایسه با کشورهای منطقه وضعیت مطلوبی ندارد. شرکت کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران که روزی یکی از بزرگ ترین شرکت های کشتیرانی منطقه بود، امروزه با مشکلات ناوگان فرسوده مواجه است که متوسط عمر آن به بیش از ۲۰سال می رسد. این در حالی است که کشورهای رقیب در منطقه خلیج فارس ناوگان مدرنی با متوسط عمر کمتر از ۱۰سال دارند. محدودیت دسترسی به قطعات و خدمات فنی بین المللی به دلیل تحریم ها، بر این مشکلات افزوده است.

در بخش بنادر، ایران با داشتن ۲۱بندر تجاری مهم و ۳۲اسکله فعال، سالانه توان جابه جایی حدود ۲۵۰میلیون تن کالا را دارد. بندر شهیدرجایی به عنوان بزرگ ترین بندر ایران حدود ۵۵درصد از ترافیک کانتینری کشور را مدیریت می کند، اما مشکلاتی مانند عمق کم برخی اسکله ها که مانع پهلوگیری کشتی های نسل جدید می شود، سیستم های مکانیزه نشده و راندمان پایین بارگیری و تخلیه که به طور متوسط ۳۰درصد کمتر از استانداردهای جهانی است، از چالش های اساسی این بخش محسوب می شوند. توسعه زیرساخت های پشتیبانی مانند انبارها، سیستم های حمل ونقل زمینی و ارتباط با شبکه ریلی کشور نیز نیازمند سرمایه گذاری بیشتری است.

از منظر علمی و فناوری، اگرچه ایران در برخی حوزه های دریایی مانند ساخت زیردریایی های نیمه سنگین و شناورهای سریع پیشرفت هایی داشته است، اما در بسیاری از فناوری های پیشرفته دریایی هنوز وابستگی قابل توجهی به خارج دارد. مراکز تحقیقاتی دریایی کشور با کمبود بودجه و نیروی متخصص روبه رو هستند و ارتباط ضعیفی بین مراکز علمی و صنایع دریایی وجود دارد. این در حالی است که فناوری های نوینی مانند سیستم های سونار پیشرفته، رادارهای دریایی با دقت بالا و سامانه های کنترل و نظارت هوشمند دریا، روزبه روز در حال پیشرفت هستند و ایران برای حفظ امنیت و توسعه فعالیت های دریایی خود نیازمند دستیابی به این فناوری هاست.

در بخش گردشگری دریایی، ایران با وجود داشتن جزایر زیبایی مانند کیش، قشم و هرمز در خلیج فارس و سواحل بکر شمالی در دریای خزر، نتوانسته است از این پتانسیل به نحو مطلوب بهره برداری کند. درآمد ایران از گردشگری دریایی در سال به زحمت به ۳۰۰میلیون دلار می رسد، در حالی که کشورهای کوچک منطقه مانند دوبی سالانه بیش از ۵میلیارد دلار از این بخش درآمد دارند. مشکلاتی مانند ضعف در زیرساخت های اقامتی، محدودیت های اجتماعی و فرهنگی و نبود برنامه ریزی یکپارچه برای توسعه این بخش، از موانع اصلی رشد گردشگری دریایی در ایران محسوب می شوند.

در مجموع، وضعیت موجود حوزه های دریایی ایران نشان دهنده وجود پتانسیل های عظیم، اما استفاده نشده در کنار چالش های متعدد ساختاری، مدیریتی و فناورانه است. برای حرکت به سمت آینده ای بهتر در این حوزه، نیازمند بازنگری اساسی در سیاست گذاری ها، افزایش سرمایه گذاری ها و ایجاد هماهنگی بین نهادهای مختلف مسئول هستیم. تجربه کشورهای موفق در بهره برداری از منابع دریایی نشان می دهد که با برنامه ریزی بلندمدت و مدیریت یکپارچه می توان از این موهبت خدادادی به نحو مطلوبی بهره برد.

روندهای کلیدی و عوامل تحول آفرین در آینده حوزه های دریایی ایران

تحولات شگرف جهانی در حوزه های فناوری، اقتصاد، محیط زیست و ژئوپلیتیک، آینده پهنه های آبی ایران را تحت تأثیر قرار خواهد داد. در سطح جهانی، شتاب فزاینده تحولات آب وهوایی یکی از مهم ترین عوامل تغییردهنده معادلات دریایی محسوب می شود. براساس پیش بینی های علمی، تا سال۲۰۵۰ سطح آب خلیج فارس ممکن است بین ۰.۵ تا یک متر افزایش یابد که این پدیده تأثیرات مخربی بر زیرساخت های ساحلی ایران خواهد داشت. شهرهای ساحلی مانند بندرعباس، بوشهر و انزلی با خطر جدی آب گرفتگی و شورشدن آب های زیرزمینی مواجه خواهند شد. از سوی دیگر، اسیدی شدن آب دریاها به دلیل جذب دی اکسیدکربن اضافی جو، زیست بوم های دریایی ایران را با چالش های بی سابقه ای روبه رو خواهد کرد. مرجان های خلیج فارس که از مقاوم ترین اکوسیستم های مرجانی جهان محسوب می شوند، ممکن است تا سال۲۰۴۰ با نرخ بی سابقه ای سفید شوند و از بین بروند.

در بعد فناوری، انقلاب صنعتی چهارم تحولات عمیقی در صنایع دریایی ایجاد خواهد کرد. پیش بینی می شود تا سال۲۰۳۰ حدود ۴۰درصد از کشتی های اقیانوس پیما به سیستم های ناوبری خودکار مجهز شوند. ظهور کشتی های کاملاً خودران با استفاده از هوش مصنوعی پیشرفته، مدل های سنتی کشتیرانی را دگرگون خواهد کرد. در بخش انرژی، توسعه فناوری های جدید استخراج انرژی از امواج و جزرومد می تواند انقلابی در تأمین انرژی مناطق ساحلی ایران ایجاد کند. پیشرفت های چشمگیر در فناوری سونار و رادارهای زیرسطحی، امکان کشف و بهره برداری از منابع معدنی بستر دریاها را در عمق بیش از ۳۰۰۰متر فراهم خواهد آورد. این تحولات از یک سو فرصت های بی نظیری پیش روی ایران قرار می دهد و از سوی دیگر، نیازمند سرمایه گذاری سنگین در تحقیق و توسعه و تربیت نیروی انسانی متخصص است.

در عرصه ژئوپلیتیک، رقابت قدرت های بزرگ در منطقه خلیج فارس و دریای خزر تشدید خواهد شد. افزایش حضور نظامی چین در منطقه از طریق پایگاه های دریایی در پاکستان و احتمالاً ایران، معادلات امنیتی منطقه را پیچیده تر خواهد کرد. از سوی دیگر، تلاش روسیه برای حفظ نفوذ خود در دریای خزر و رقابت فزاینده ترکیه در حوزه دریای سیاه و مدیترانه، ایران را با محیط استراتژیک متحول شده ای روبه رو خواهد ساخت. طرح های ابتکاری مانند «جاده ابریشم دریایی» چین و کریدورهای حمل ونقل بین المللی، موقعیت ترانزیتی ایران را هم به چالش می کشد و هم فرصت های جدیدی ایجاد می کند. در این میان، توانایی ایران در حفظ موازنه مثبت بین قدرت های رقیب و بهره برداری هوشمندانه از رقابت های بین المللی، تعیین کننده موفقیت یا شکست استراتژی دریایی کشور خواهد بود.

در حوزه اقتصاد دریایی، تحولات عمیقی در حال شکل گیری است. براساس پیش بینی ها، سهم اقتصاد آبی در تولید ناخالص جهانی تا سال۲۰۳۰ به ۳تریلیون دلار خواهد رسید. برای ایران، توسعه صنایع نوظهوری مانند زیست فناوری دریایی استخراج مواد معدنی از بستر دریاها و پرورش آبزیان پیشرفته می تواند سهم قابل توجهی در اقتصاد کشور ایجاد کند. تغییر الگوهای تجارت جهانی به سمت کالاهای با ارزش افزوده بالا و کاهش وابستگی به نفت، ضرورت تنوع بخشیدن به فعالیت های اقتصادی مرتبط با دریا را برای ایران دوچندان می کند. در این میان، توسعه خدمات لجستیک پیشرفته در بنادر ایران و اتصال به کریدورهای بین المللی می تواند موقعیت ترانزیتی کشور را ارتقاء دهد.

از دیدگاه امنیتی، ماهیت تهدیدات دریایی در حال تغییر اساسی است. به موازات کاهش نسبی تهدیدات متعارف، خطرات جدیدی مانند جنگ سایبری علیه سیستم های کنترل بنادر و کشتی ها، استفاده از پهپادهای دریایی برای حملات نامتقارن و تهدیدات زیست محیطی عمدی ظهور خواهند کرد. نیروی دریایی ایران نیازمند بازتعریف استراتژی های خود برای مواجهه با این تهدیدات ترکیبی است. توسعه توانمندی های سایبری، تقویت سیستم های نظارت و شناسایی یکپارچه دریایی و سرمایه گذاری در فناوری های دفاعی نوین از جمله ضرورت های آینده نیروی دریایی خواهد بود.

در زمینه حقوق بین الملل دریاها، تحولات مهمی در حال وقوع است. بازتعریف مفاهیمی مانند «آب های سرزمینی» و «منطقه انحصاری اقتصادی» در پرتو تغییرات اقلیمی و پیشرفت های فناوری، چالش های جدیدی برای ایران ایجاد خواهد کرد. از سوی دیگر، فشارهای بین المللی برای اجرای مقررات سختگیرانه تر محیط زیستی در فعالیت های دریایی، هزینه های عملیاتی ایران در دریاها را افزایش خواهد داد. توانایی دیپلماسی دریایی ایران در دفاع از منافع ملی در نهادهای بین المللی و همزمان انطباق با استانداردهای جهانی، تأثیر مستقیمی بر موفقیت کشور در عرصه دریایی خواهد داشت.

جامعه شناسی دریایی نیز در حال تحول است. افزایش جمعیت مناطق ساحلی ایران و تغییر الگوهای معیشتی، رابطه جامعه ایرانی با دریا را دگرگون خواهد کرد. رشد شهرنشینی در مناطق ساحلی و افزایش تقاضا برای استفاده تفریحی از دریا، نیازمند مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی است. از سوی دیگر، ظهور نسل جدیدی از کارآفرینان دریایی با ایده های نوآورانه می تواند موتور محرکه توسعه فعالیت های اقتصادی مرتبط با دریا باشد. سرمایه گذاری در آموزش و فرهنگ سازی دریایی از سنین پایین، زیرساخت انسانی لازم برای بهره برداری از فرصت های آینده را فراهم خواهد کرد. در مجموع، آینده حوزه های دریایی ایران در گرو توانایی کشور در پیش بینی این تحولات، انطباق با تغییرات و بهره برداری هوشمندانه از فرصت های نوظهور است. غفلت از این روندهای کلیدی می تواند ایران را در رقابت فزاینده منطقه ای و جهانی به حاشیه ببرد، در حالی که درک صحیح و برنامه ریزی راهبردی می تواند موقعیت ایران را به عنوان قدرت دریایی منطقه تثبیت کند. این فصل نشان می دهد که آینده دریایی ایران در گرو تعامل پیچیده عوامل داخلی و بین المللی، فناوری های نوظهور و تحولات ژئوپلیتیک است که نیازمند نگاهی جامع و آینده نگر است.