◄ حریم خصوصی مسافران در سیستم های هوشمند حمل و نقل ریلی: تعارض کارآمدی و حقوق شهروندی

محمد مهدی فقیه عبدالهی: تحول دیجیتال و گسترش فناوری های نوین در صنعت حمل و نقل ریلی، افق های تازه ای را پیش روی مدیران، قانون گذاران و مسافران گشوده است.

در سال های اخیر، سیستم های هوشمند همچون دوربین های نظارتی، سامانه های موقعیت یاب لحظه ای، تحلیل کلان داده ها (Big Data) و هوش مصنوعی، نقش پررنگی در افزایش کارآمدی، ایمنی و رضایتمندی در خدمات مسافری ایفا کرده اند.

با این حال، این دستاوردها بدون هزینه نبوده اند. یکی از مهم ترین چالش هایی که در پس این توسعه پنهان شده، مسئله حریم خصوصی مسافران است؛ موضوعی که هم زمان با پیشرفت فناوری، در معرض تهدیدهای جدی تری قرار گرفته است.

در سیستم های هوشمند حمل و نقل ریلی، اطلاعات گسترده ای از مسافران ثبت و پردازش می شود؛ از داده های مربوط به خرید بلیت، اطلاعات شناسنامه ای، مقصد و مبدا سفر، الگوهای زمانی استفاده، تا تصاویر و ویدئوهای نظارتی و حتی تحلیل چهره یا رفتار افراد در ایستگاه ها و واگن ها. گردآوری این داده ها به سازمان ها کمک می کند تا تصمیم سازی دقیق تری داشته باشند، مدیریت منابع بهینه شود، خدمات شخصی سازی شده تری ارائه گردد و در مواقع اضطراری واکنش سریع تری نشان داده شود. اما دقیقاً در همین نقطه، تعارض بنیادین بین “کارآمدی” و “حقوق شهروندی” رخ می دهد.

کارآمدی در مفهوم مدرن حمل و نقل، اغلب مستلزم کنترل، نظارت و تحلیل اطلاعات است. بدون داده، تصمیم گیری هوشمند ممکن نیست. اما این داده ها، تنها اعداد و آمار نیستند؛ پشت هر یک از آن ها، انسانی قرار دارد با حق مسلم به حفظ اطلاعات شخصی خود. وقتی یک مسافر، بدون آگاهی یا رضایت مشخص، تحت رصد دائمی قرار گیرد یا داده های او برای اهدافی فراتر از رضایتش تحلیل شوند، مرز بین نوآوری و نقض حقوق بشر به راحتی محو می شود.

در بسیاری از کشورها، چارچوب های حقوقی مشخصی برای حفاظت از حریم خصوصی در فضاهای عمومی، از جمله ایستگاه های راه آهن و سامانه های حمل ونقل ریلی، تدوین شده است.

مقررات عمومی حفاظت از داده ها در اتحادیه اروپا (GDPR) نمونه ای پیشرو در این زمینه است.

این مقررات شرکت ها را ملزم می کند که شفاف باشند، از حداقل داده های ممکن استفاده کنند، اهداف پردازش را روشن کنند و مهم تر از همه، رضایت کاربران را به دست آورند. اما در ایران، با وجود اشاره هایی در قانون اساسی، منشور حقوق شهروندی و برخی قوانین خاص همچون قانون جرایم رایانه ای، هنوز نظام یکپارچه و شفافی برای حفاظت از داده های شخصی در بستر هوش مصنوعی و حمل ونقل وجود ندارد.

یکی از ابعاد مسئله در ایران، عدم شفافیت در نحوه جمع آوری و استفاده از داده هاست. اغلب مسافران هیچ گونه اطلاعی از میزان، نوع و سرنوشت داده هایی که از آن ها جمع آوری می شود ندارند. نبود فرم های رضایت نامه، نبود اطلاع رسانی درباره پردازش داده ها، و مشخص نبودن نهاد ناظر بر رعایت حریم خصوصی، همه دست به دست هم داده اند تا نگرانی ها افزایش یابد. اگرچه ممکن است نیت اصلی شرکت های حمل ونقل، افزایش کیفیت خدمات باشد، اما عدم اعتماد عمومی می تواند خود به مانعی در مسیر پیشرفت تبدیل شود.

نمونه هایی از نگرانی ها نیز قابل درک است: فرض کنید سیستم های تشخیص چهره در ایستگاه ها نصب شوند و به بهانه امنیت، چهره هزاران مسافر روزانه اسکن و ذخیره گردد.

این اطلاعات ممکن است در اختیار نهادهایی خارج از حوزه حمل و نقل قرار گیرد یا در معرض هک و افشای گسترده قرار بگیرد. حتی اگر از نظر فنی همه چیز درست عمل کند، آیا رضایت فردی کسب شده است؟ آیا چارچوب قانونی شفاف برای استفاده ثانویه از داده ها وجود دارد؟ یا اینکه صرفاً با استناد به واژه هایی همچون “مدیریت هوشمند” و “افزایش بهره وری”، حریم خصوصی فدای سرعت و کارایی شده است؟

مسئله تنها در تکنولوژی خلاصه نمی شود؛ بلکه به نگرش مدیریتی نیز بازمی گردد. نوع نگاه به مسافر، تعیین کننده است. اگر او صرفاً یک “داده متحرک” باشد که باید تحلیل شود، حفظ کرامت انسانی و حقوق بنیادین اش به حاشیه رانده می شود. اما اگر نگاه، انسانی و مبتنی بر حقوق شهروندی باشد، آنگاه فناوری در خدمت انسان خواهد بود نه بالعکس.

راهکارهایی برای کاهش این تعارض وجود دارد. نخستین و مهم ترین گام، تدوین یک قانون جامع حمایت از داده های شخصی در ایران است.

قانونی که به صراحت تکلیف سازمان های دولتی و خصوصی در جمع آوری، نگهداری، پردازش، اشتراک گذاری و حذف داده های افراد را مشخص کند. این قانون باید نهاد ناظر مستقل و قدرتمندی نیز داشته باشد که امکان پیگیری حقوق افراد را فراهم آورد. در کنار آن، ارتقای سواد داده ای در میان شهروندان و کارکنان سازمان های حمل ونقل، ضروری است. مسافر باید بداند چه حقوقی دارد، چگونه می تواند شکایت کند و سازمان ها نیز باید بدانند که مسئول حفظ اعتماد عمومی اند.

از سوی دیگر، طراحی سیستم های هوشمند باید با رویکرد “Privacy by Design” صورت گیرد؛ یعنی از ابتدا و در دل طراحی سیستم، حفاظت از حریم خصوصی لحاظ شود، نه اینکه در مرحله ی بهره برداری به فکر جبران خسارات باشیم. استفاده از رمزنگاری پیشرفته، ناشناس سازی داده ها (Anonymization)، ثبت حداقلی داده ها، محدودسازی دسترسی و زمان بندی نگهداری اطلاعات، همه روش هایی هستند که می توانند از حقوق شهروندی صیانت کنند، بدون اینکه مانعی بر سر راه توسعه باشند.

افزون بر این، گفت و گوی اجتماعی درباره تعارض های جدیدی که فناوری با خود به همراه آورده، ضروری است.

در جهانی که نظارت همه جانبه در حال تبدیل شدن به یک عرف پنهان است، جامعه ای موفق تر خواهد بود که بتواند مرزهای آزادی و امنیت را شفاف و آگاهانه ترسیم کند. هیچ نوآوری ای نباید بدون ارزیابی حقوقی و اخلاقی وارد زندگی مردم شود. حمل ونقل ریلی، اگرچه زیرساختی فنی دارد، اما زیربنای آن اعتماد اجتماعی است. این اعتماد، تنها با احترام به حریم خصوصی و کرامت مسافران پابرجا خواهد ماند.

به طور خلاصه، گسترش سیستم های هوشمند در حمل و نقل ریلی فرصتی بی نظیر برای تحول در تجربه سفر، بهره وری عملیاتی و ارتقای ایمنی است. اما این فرصت، بدون مدیریت صحیح، می تواند به تهدیدی جدی علیه حقوق شهروندی تبدیل شود. تعارض بین کارآمدی و حریم خصوصی، امری اجتناب ناپذیر اما قابل مدیریت است. رمز موفقیت در این مسیر، تنظیم هوشمندانه رابطه بین فناوری، قانون و انسان است. آینده ای روشن برای حمل ونقل ریلی ایران، تنها زمانی محقق خواهد شد که حقوق مسافران، نه به عنوان مانعی در برابر توسعه، بلکه به عنوان جوهره آن تلقی شود.

* محمدمهدی فقیه عبدالهی