پیدا و پنهان تهدیدهای دریانوردی؛ کاهش ۵۰ درصدی آمار ازدست رفتن کشتی ها نسبت به یک دهه قبل

 تنها در بازه ای چند هفته ای، حجم تجارت تحت تعرفه از ۴ به ۱۸ درصد رسید و این افزایش ناگهانی، کاهش محسوسی در تعداد محموله ها و مسیرهای فعال ایجاد کرد. در کنار این موضوع، ناوگانی از نفتکش های قدیمی که بدون نظارت رسمی، حامل نفت تحریمی روسیه هستند، اکنون نزدیک به یک پنجم ناوگان جهانی را تشکیل می دهند؛ ناوگان موسوم به «سایه»؛ کشتی هایی که اغلب فاقد بیمه معتبر و استانداردهای ایمنی لازم هستند. کارشناسان آلیانتس هشدار می دهند که اگرچه صنعت کشتیرانی در مقابله با خطرات سنتی پیشرفت هایی داشته است، اما این تهدیدهای پیچیده سیاسی و اقتصادی، می تواند همه این دستاوردها را در مدت زمانی کوتاه خنثی کند. وضعیت به گونه ای است که حتی یک حادثه بزرگ در ناوگان سایه، مثلا نشت نفت از یک کشتی فرسوده، می تواند میلیاردها دلار خسارت به بار آورد و تبعات گسترده ای برای محیط زیست، تجارت جهانی و امنیت دریایی به همراه داشته باشد. شرایط صنعت کشتیرانی اگرچه از نگاه آماری در حال بهبود است، اما در میدان واقعیت، وارد مرحله ای تازه از مخاطره شده است؛ مخاطره ای که منشأ آن بیشتر از خشکی ناشی می شود تا از دریا.

گزارش سالانه «بررسی ایمنی و کشتیرانی ۲۰۲۵» شرکت آلیانس کامرشیال به تحلیل روندهای خسارت و چالش های ریسک در بخش دریایی می پردازد.   سهم ۹۰ درصدی دریا از تجارت بین المللی، اهمیت ایمنی دریایی را برای فعالان اقتصادی صد چندان می کند. صنعت کشتیرانی نیز در سال های اخیر پیشرفت چشمگیری در حوزه ارتقای امنیت ناوگان دریایی داشته است. در دهه ۱۹۹۰، ناوگان جهانی سالانه بیش از ۲۰۰ کشتی را از دست می داد. این رقم ۱۰ سال پیش به نصف کاهش یافت و در پایان سال ۲۰۲۴ به پایین ترین حد خود یعنی ۲۷کشتی رسید؛ درحالی که این عدد در سال میلادی قبل از آن، ۳۵ کشتی بود (کشتی های بالای ۱۰۰تن ناخالص.) این کاهش حدود ۲۰ درصدی، در مقایسه با سال ۲۰۱۵، ۷۵ درصد از مجموع خسارات ناشی از ازبین رفتن کشتی ها را کاهش داده است.

منطقه چین جنوبی، هندوچین، اندونزی و فیلیپین هریک با چهار خسارت کلی، بیشترین میزان خسارت را در سال گذشته داشته اند؛ در کنار جزایر بریتانیا و شرق مدیترانه و دریای سیاه. حجم عظیم واردات و صادرات در این مناطق منجر به ترافیک سنگین کشتیرانی و در نتیجه افزایش حوادث شده است. در مجموع، در دهه گذشته ۶۸۱ مورد خسارت کلی در سطح جهانی گزارش شده است. کشتی های ماهی گیری در سال ۲۰۲۴ با ۱۰ مورد، حدود ۴۰درصد از موارد از دست رفتگی کشتی ها را به خود اختصاص دادند، پس از آن کشتی های باری با ۶ مورد در رده بعدی قرار دارند. علت اصلی این خسارات، غرق شدن بوده است که تقریبا نیمی از کل موارد را شامل می شود. آتش سوزی-انفجار با هفت مورد در رتبه دوم قرار دارد که عمدتا کشتی های ماهی گیری را دربرمی گیرد؛ این در حالی است که در دهه گذشته، بیش از ۱۰۰ مورد خسارت کلی به دلیل آتش سوزی گزارش شده است.

تعداد حوادث یا سوانح دریایی ثبت شده در جهان در سال ۲۰۲۴ با رسیدن به سه هزار و ۳۱۰ مورد، حدود ۱۰ درصد افزایش یافت. جزایر بریتانیا با ۷۹۹ مورد در صدر قرارگرفتند و پس از آن شرق مدیترانه و دریای سیاه با ۶۹۴ مورد. جزایر بریتانیا همچنین با پنج هزار و ۶۱۳ حادثه، رکورددار بیشترین حوادث دهه گذشته هستند که ۲۰ درصد از بیش از ۲۸ هزار حادثه گزارش شده را شامل می شود. آسیب یا نقص فنی ماشین آلات با بیش از نیمی از کل حوادث در سال ۲۰۲۴، مهم ترین عامل بوده است و پس از آن برخورد کشتی ها با ۲۵۱ مورد قرار دارد. تعداد حوادث آتش سوزی در سال ۲۰۲۴ به ۲۵۰مورد رسید که نسبت به سال گذشته ۲۰ درصد افزایش داشته و بالاترین رقم در یک دهه اخیر است.

تهدید ژئوپلیتیک ناوگان دریایی

با وجود روند کاهشی خسارات بزرگ به ناوگان دریایی در جهان، اما چالش هایی همچنان وجود دارد. مالکان کشتی تلاش می کنند در چارچوب های نظارتی پویای کنونی، کشتی ها را به طور ایمن اداره کنند؛ اما با توجه به مسائل پیچیده ای مانند درگیری ها، تحریم ها، تعرفه ها، ناوگان سایه و چالش های نوظهور ناشی از سیاست های کربن زدایی، این کار دشوارتر شده است. 

سوء اثر سریال مهندسی تعرفه ها 

اقتصاد دریا در حالی با چالش خسارات بزرگ به ناوگان مواجه است که از ناحیه سریال مهندسی تعرفه ها نیز ابهام و چالش هایی وجود دارد. چین تاکنون بزرگ ترین هدف جنگ تعرفه ای دولت آمریکا تحت ریاست جمهوری دونالد ترامپ بوده است. قبل از اینکه هر دو کشور در ماه مه ۲۰۲۵ توافق کنند، تعرفه های کالاهای یکدیگر را به مدت ۹۰ روز کاهش دهند، تعرفه ها در برخی موارد تا ۱۴۵ درصد رسیده بود.

طبق داده های Pole Star Global سال گذشته ۱۴,۲۹۵ توقف کشتی های چینی در ۲۵۲ بندر آمریکا ثبت شده که معادل ۱۸ درصد کل توقف های بندری است. این کشتی ها شامل انواع مختلفی از کشتی های کانتینربر تا حامل های فله بودند. از این تعداد توقف، بیش از ۳ هزار کشتی متعلق به چین یا ساخته شده در چین بودند که به بنادر آمریکا وارد شدند. با وجود تغییراتی که در هزینه های بندری پیشنهاد شده است، بخش حمل ونقل دریایی همچنان درباره افزایش احتمالی هزینه ها و اختلالات نگرانی هایی دارد.

گلوگاه های دریایی زیر آتش

مسیرهای راهبردی حمل ونقل دریایی و نقاط گلوگاهی به طور فزاینده ای با بالاگرفتن تنش های ژئوپلیتیک و منطقه ای به سیاست زدگی دچار شده اند. از یک سو جنگ میان یمن و آمریکا عبور از کانال سوئز را به شدت محدود کرده است. از سوی دیگر تنش ها میان چین، آمریکا و کشورهای جنوب شرق آسیا بر سر اختلافات سرزمینی، احتمال بروز اختلالات آینده در حمل ونقل دریایی در دریای چین جنوبی را افزایش می دهد؛ منطقه ای که یک سوم ناوگان حمل ونقل دریایی جهان از آن عبور می کند. در همین حال، آب های قطب شمال به کانون های تنش بین المللی تبدیل شده و کشورها در پی کنترل مسیرهای تجاری نوظهور بر اثر ذوب شدن یخ ها هستند. نگرانی این است که برخی دولت ها از کنترل خود بر مسیرهای کلیدی حمل ونقل دریایی برای اعمال فشار سیاسی بر رقبای خود بهره ببرند. به هر حال برای شرکت های بیمه که پوشش جنگی برای کشتی هایی عبوری از مناطق پرخطر فراهم می کنند، وقوع چند مناقشه همزمان می تواند چالشی جدی باشد.

دردسرهای ناوگان سایه

ناوگان سایه، متشکل از نفتکش های قدیمی و مستهلک، به سرعت گسترش یافته و خطرات جدی برای ایمنی دریایی و محیط زیست ایجاد کرده اند؛ از جمله موارد متعدد آتش سوزی، ازکار افتادن موتور، برخورد و به گل نشستن کشتی ها. این کشتی ها در تجارت غیرقانونی نفت مشارکت دارند و اغلب با پرچم های در دسترس فعالیت کرده، سیستم های شناسایی خود را خاموش می کنند و عملیات پرریسک انتقال کشتی به کشتی را انجام می دهند. رشد این ناوگان با تحریم های نفتی علیه روسیه مرتبط است و برخی برآوردها نشان می دهد؛ ۱۷ درصد از ناوگان جهانی نفتکش ها اکنون از جنس کشتی های سایه هستند. به رغم تشدید تحریم های غرب، کنترل این کشتی ها همچنان دشوار باقی مانده است. در صورت نشت نفت، هزینه های پاکسازی می تواند بسیار سنگین باشد، چراکه بسیاری از این کشتی ها بیمه نیستند. اقدامات مقابله ای شامل مقررات بیمه ای اتحادیه اروپا و طرح های بازرسی آمریکا هستند، اما اثربخشی آنها هنوز نامشخص است. علاوه بر این، کشتی های «ناوگان خاکستری» که مالکیت قانونی دارند، ولی ممکن است نشانه روشنی از فعالیت غیرقانونی در آنها دیده نشود و نیز «کشتی های زامبی» که به معاملات نفتی ونزوئلا مرتبط بوده و نام کشتی های اسقاط شده را به خود گرفته اند، چالش های متعددی ایجاد می کنند.

تهدید در دریای سرخ

دستیابی به توافق های آتش بس در خاورمیانه ، امیدهایی را برای بازگشت تدریجی عبور و مرور از کانال سوئز و دریای سرخ ایجاد کرده است، با این حال تهدیدات امنیتی برای یکی از شلوغ ترین مسیرهای کشتیرانی جهان همچنان پابرجا خواهد بود. از پایان سال ۲۰۲۳، یمنی ها بیش از ۲۰۰مورد حمله موشکی و پهپادی علیه خطوط کشتیرانی در این منطقه انجام داده اند که منجر به آسیب دیدن بیش از ۴۰ کشتی شده و عبور و مرور در این منطقه را تا ۵۰ درصد کاهش داده است. یک تخمین حاکی است اقتصاد مصر ماهانه ۸۰۰ میلیون دلار از بابت تنش های ژئوپلیتیک اثرگذار بر ترافیک دریایی در کانال سوئز زیان می بیند. با تداوم وضعیت نامشخص امنیتی، تغییر مسیر کشتی ها از طریق دماغه امید نیک که از ۱۸ ماه پیش آغاز شده، ممکن است همچنان ادامه یابد. این تغییر مسیر، زمان و هزینه حمل ونقل میان آسیا و اروپا را افزایش داده، موجب تاخیر در زنجیره تامین و فشارهای تورمی می شود.

افزایش زمان سفرهای دریایی در اطراف قاره آفریقا، کشتی ها را در معرض آب های ناآشنا قرارداده و احتمال بروز خسارات ناشی از شرایط نامساعد جوی از جمله افتادن کانتینرها به دریا، به ویژه به دلیل شرایط سخت در اطراف دماغه امید نیک را افزایش می دهد. نبود تاسیسات مناسب نجات و تعمیر در این مسیرهای جایگزین می تواند حتی رویدادهای جزئی را به ادعاهای خسارت سنگین تبدیل کند.  مسیرهای طولانی تر تجاری همچنین باعث محدودیت ظرفیت کشتی های کانتینری شده اند، زیرا شرکت های کشتیرانی سعی در اجتناب از منطقه جنگی دریای سرخ دارند. این روند حتی به نوعی به افزایش میانگین سن ناوگان جهانی از ۲۰ به ۲۳سال انجامیده است؛ به این ترتیب که شرکت های کشتیرانی، کشتی های قدیمی تر را بیش از مدت معمول در چرخه عملیاتی نگه می دارند که این امر طبیعتا بر کیفیت و ایمنی ناوگان تاثیر منفی می گذارد. این آمار های بی سابقه نشان دهنده فضای نامطمئن فعلی است که به دنبال درگیری ها، توقیف کشتی ها یا مشکلاتی از قبیل ورشکستگی، تحریم مالکان و... پدید آمده است.

تورم نگهداشت ناوگان 

گزارش آلیانتس حاکی است فشارهای تورمی بر شرکت های حمل ونقل دریایی، هزینه های تعمیرات را افزایش داده است.

 هرچند تورم جهانی در سال گذشته تا حدی تثبیت شده، اما چشم انداز آن همچنان نامطمئن است و در حال حاضر، رسیدگی به ادعاهای بیمه ای دریایی نسبت به دو سال پیش پرهزینه تر شده است. از جمله عوامل اصلی این افزایش می توان به بالا رفتن هزینه های تعمیرات، افزایش قیمت فولاد – که در برخی موارد تا ۶۰ درصد رشد داشته – تاخیر در زنجیره تامین، ظرفیت محدود تعمیرگاه ها به ویژه برای کشتی های بزرگ و فرسودگی ناوگان و پیچیدگی فناوری های جدید اشاره کرد. اعمال تعرفه های گمرکی نیز می تواند وضعیت را بدتر کند. آتش سوزی و بارهای نادرست اعلام شده همچنان نگرانی های اصلی درباره کشتی های بزرگ هستند؛ بروز آتش سوزی در کشتی های بزرگ، به ویژه کشتی های کانتینربر و حامل خودرو، همچنان یکی از نگرانی های جدی بیمه گران است. واقعیت این است که به دلیل ابعاد عظیم این کشتی ها و دشواری های اطفای حریق و عملیات نجات، این خطر همچنان قابل توجه باقی مانده است.

تحلیل های شرکت آلیانتس نشان داده که در سال ۲۰۲۴، تعداد بروز آتش سوزی در انواع کشتی ها به بالاترین حد خود در یک دهه گذشته رسیده است؛ به طوری که ۳۰ درصد از این آتش سوزی ها مربوط به کشتی های کانتینربر، باری یا خودروبر بوده اند. تلاش هایی برای کاهش این خطرات در جریان است؛ از جمله اصلاحات مقرراتی و پیشرفت های فناورانه که با هدف مقابله با مشکل «بارهای نادرست اعلام شده» انجام می شوند؛ عاملی که نقش اصلی را در بروز این آتش سوزی ها دارد. گرچه این خطرات به خوبی شناخته شده است، اما بخش زیادی از موارد بارهای نادرست اعلام شده ناشی از ناآگاهی فرستندگان و صادرکنندگان بار است. ساده ترین روش ارسال بار، لزوما ایمن ترین روش آن نیست. به همین خاطر تقویت قابلیت های کشف و مهار آتش، به ویژه با پیشرفت روند الکتریکی شدن ناوگان حمل ونقل، از اهمیت حیاتی برخوردار است.

افزایش سرقت محموله ها

ادعاهای مربوط به سرقت محموله همچنان رو به افزایش است؛ پدیده ای که عمدتا ناشی از فعالیت باندهای سازمان یافته و جنایتکار است که با بهره گیری از اطلاعات هدفمند، به کالاهای باارزش و مصرفی حمله می کنند. فشارهای اقتصادی نظیر تورم و بحران هزینه های معیشتی این روند را تشدید کرده است. در آمریکای شمالی، میزان سرقت ها ۲۷ درصد افزایش یافته و تنها یک پایگاه داده در منطقه اروپا، خاورمیانه و آفریقا(EMEA) گزارش داده که به طور میانگین روزانه ۱.۲ میلیون یورو خسارت ناشی از سرقت ثبت می شود؛ رقمی که احتمالا فقط نوک کوه یخ است. جنایتکاران به طور فزاینده ای از روش های پیچیده بهره می برند و موارد اسناد جعلی و ادعاهای مربوط به هویت های ساختگی افزایش یافته است. اغلب ادعاهای پرهزینه ریشه در ضعف مدیریت ریسک دارند و بر همین اساس، پایبندی سختگیرانه تر به پروتکل های امنیتی ضروری است. راهکارهای پیشگیرانه تقویت شده، از جمله برنامه ریزی برای حرکت کاروانی و ردیابی GPS، برای کاهش خسارت ها توصیه می شوند. اتخاذ رویکرد فعال در درک و مقابله با پدیده سرقت محموله، برای محافظت از کالاهای در حال حمل حیاتی است.

چالش گذار انرژی

گذار جهانی به انرژی های پاک، باعث افزایش حجم و ریسک محموله های پروژه ای شده است؛ چراکه سرمایه گذاری ها در حوزه انرژی های تجدیدپذیر و زیرساخت ها با سرعت در حال افزایش است و انتظار می رود مجموع سرمایه گذاری جهانی انرژی برای نخستین بار در سال ۲۰۲۴ از سه تریلیون دلار فراتر رفته باشد. محموله های پروژه ای که شامل اقلام پرارزش و عظیم الجثه ای همچون ماشین آلات کارخانه ای و توربین های بادی هستند، به دلیل احتمال بالای آسیب یا تأخیر، ریسک بالایی برای بیمه گران ایجاد می کنند. مدیریت ریسک پیش دستانه و حمل ونقل تخصصی برای کاهش زیان ها حیاتی است و بیمه می تواند نقشی کلیدی در پایین آوردن نسبت خسارت ایفا کند. همزمان، افزایش حمل محموله های پروژه ای سنگین و باارزش از چین با کشتی های فله بر خشک، ریسک های مضاعفی ایجاد کرده است؛ به ویژه از حیث تناسب طراحی کشتی و تجربه خدمه برای حمل چنین محموله هایی.

بازگشت انفجارهای بندری به کانون توجه

انفجار ویرانگر در بندر شهیدرجایی بندرعباس - بزرگ ترین بندر کانتینری ایران - در آوریل ۲۰۲۵، بار دیگر نگرانی ها درباره انبارش کالای خطرناک و تمرکز ریسک در بنادر را برجسته کرده است؛ به ویژه به دلیل وقوع  چند حادثه مهم دیگر در سال های اخیر. چنین انفجارهایی علاوه بر به خطر انداختن جان افراد در محل، می توانند پیامدهای عظیم مالی و تجاری به همراه داشته باشند.کنترل ریسک در زمینه انبارش مواد شیمیایی و محموله های خطرناک باید از بالاترین استانداردها پیروی کند. همچنین اقداماتی برای مقابله با اعلام نادرست نوع محموله ها که این مشکل را تشدید می کند، ضروری است.

هزینه های کربن زدایی

کربن زدایی صنعت کشتیرانی - که عامل حدود سه درصد از کل انتشار گازهای گلخانه ای جهان است - نقشی حیاتی در مقابله با تغییرات اقلیمی دارد. سازمان بین المللی دریانوردی(IMO) اهداف بلندپروازانه ای برای کاهش انتشار گازهای گلخانه ای از سوی کشتی ها تعیین کرده و در نهایت قصد دارد تا حدود سال ۲۰۵۰ به سطح انتشار خالص صفر دست یابد. در آوریل۲۰۲۵، سازمان بین المللی دریانوردی نخستین چارچوب جهانی «انتشار خالص صفر» را تصویب کرد که ترکیبی از محدودیت های الزامی برای انتشار و قیمت گذاری گازهای گلخانه ای را در سطح یک بخش کامل صنعتی شامل می شود، با این حال این تصمیم با مخالفت کشورهایی با اقتصاد متکی بر نفت و همچنین ایالات متحده مواجه شد؛ کشوری که به طور کامل از مذاکرات اقلیمی خارج شد و تهدید کرد که در برابر هرگونه هزینه ای که بر کشتی های آمریکایی تحمیل شود، مقابله به مثل خواهد کرد. از یک سو، تلاش ها و تعهدات مربوط به پایداری زیست محیطی در بخش های گسترده ای از جهان همچنان در حال افزایش است؛ اما از سوی دیگر، دیدگاه های متضاد درباره تغییرات اقلیمی و گذار انرژی، بر ابهام ها برای مالکان کشتی خواهد افزود؛ کسانی که اکنون باید برای سرمایه گذاری و سفارش کشتی هایی برنامه ریزی کنند که طی سال های آینده تحویل گرفته شده و به بهره برداری خواهند رسید. این ابهام ها ممکن است دستیابی به اهداف زیست محیطی صنعت کشتیرانی را دشوارتر کند. 

با وجود این فضای نامطمئن، مسیر کربن زدایی صنعت کشتیرانی ادامه خواهد یافت؛ چراکه عوامل متعددی محرک گذار انرژی هستند و بخش بزرگی از جهان همچنان بر ضرورت حرکت به سوی اهداف انتشار خالص صفر اتفاق نظر دارند. پذیرش به موقع سوخت های جایگزین نظیر گاز طبیعی مایع(LNG)، آمونیاک، متانول و هیدروژن، برای دستیابی به اهداف کاهش انتشار گازهای گلخانه ای صنعت کشتیرانی، نقشی محوری دارد. در چارچوب راهبرد کاهش انتشار گازهای گلخانه ای سازمان بین المللی دریانوردی(IMO)، صنعت کشتیرانی قصد دارد تا سال ۲۰۳۰ دست کم ۵ درصد - و در صورت امکان ۱۰ درصد - از سوخت های دارای انتشار صفر یا نزدیک به صفر گازهای گلخانه ای را به کار گیرد.

با این حال، برای دستیابی به این اهداف کار زیادی باقی مانده است و در برخی محافل، نگرانی هایی درباره تاثیر بی ثباتی های ژئوپلیتیک و تردید نسبت به بهترین گزینه های ممکن در آینده وجود دارد که ممکن است روند پذیرش این سوخت ها را کُند کند. در بلندمدت، این گذار احتمالا پیامدهای چشمگیری بر چشم انداز ریسک و سیاست های بیمه دریایی خواهدداشت، به ویژه در زمینه هایی همچون ایمنی در برابر آتش سوزی، خرابی تجهیزات تخصصی، صلاحیت فنی خدمه و مسوولیت های زیست محیطی، همچنین این روند می تواند باعث افزایش هزینه های مرتبط با خرابی ماشین آلات شود - که هم اکنون نیز مهم ترین عامل بروز حوادث دریایی است - زیرا ماشین آلات مدرن به منظور کاهش انتشار، پیچیده تر شده اند، از جمله از طریق استفاده از موتورهای دوگانه سوز.

افزون بر این ممکن است یافتن کارگاه های تعمیراتی برای کشتی هایی که از ماشین آلات مدرن استفاده می کنند، دشوارتر شود و تهیه قطعات یدکی یا جایگزین نیز زمان برتر باشد؛ چراکه تعداد تولیدکنندگان این قطعات کمتر خواهد بود. شرکت آلیانتس به طور فعال با مشتریان خود همکاری می کند تا استفاده و ریسک های مربوط به سوخت های جایگزین را پایش و ارزیابی کند و درک جامعی از سناریوهای احتمالی مربوط به خرابی ماشین آلات و ریسک های موتوری به دست آورد.