اقشار آسیب‌پذیر روی خط یارانه

یکی از استدلال‌های مخالفان قطع یارانه سه دهک بالای درآمدی که در این چند سال اخیر مطرح شده، از این قرار است که علاوه بر خانواده‌های فقیر که عموما تحت پوشش طرح‌های مختلف فقرزدایی از سوی سازمان‌های مختلف دولتی و حاکمیتی هستند، خانوار‌هایی نیز وجود دارند که هرچند به چنان مرحله‌ای از فقر نرسیده‌اند که تحت پوشش طرح‌های فقرزدایی قرار گیرند، ولی در آستانه خطر هستند.

به گزارش تین نیوز به نقل از شرق، منتقدان عموما این خانوارها را به خانوارهای «آسیب‌پذیر» تعبیر کرده‌اند. از نظر منتقدان اگر چنان باشد که دولت بخواهد یارانه نقدی تمام طبقات را به‌جز اقشار فقیر حذف کند، خانوارهای آسیب‌پذیر نیز در معرض فقر قرار می‌گیرند. پس در صورت قطع یارانه نقدی سه دهک، دولت علاوه بر اینکه در فقرزدایی عملکرد موفقی نداشته است، با این قبیل طرح‌ها زمینه زایش فقرای جدید را نیز فراهم کرده است.

ابتدا لازم است درباره مفروضات اصلی این نقد، مداقه بیش‌تری داشته باشیم. نکته اول این‌که طرح قطع یارانه سه دهک بالای درآمدی که از سوی مجلس شورای اسلامی بر دوش دولت گذاشته شده است، به معنای حذف تمام دهک‌ها به‌جز طبقات فقیر نیست. این طرح در صورت اجرائی‌شدن تام و تمام حد مصوب، بناست قطع یارانه سه دهک جمعیتی که بیش‌ترین سطح درآمد را در جامعه ایران دارند، دنبال کند؛ اما چیزی که تا امروز (مهر 1398) به مرحله اجر رسیده، چیزی بیش از حذف یک‌صدم جمعیتی نبوده است.

همچنین برخی تحقیقات کارشناسی در حوزه سنجش وضعیت یارانه‌ها، نشان از این دارد که طرح هدفمندی یارانه‌ها در سال‌های اخیر در اهداف خاص فقرزدایی و کاهش نابرابری اجتماعی از همان طبقات فرودست نیز چندان موفق نبوده است.

نتایج سنجش توزیع درآمد در فاز دوم یارانه‌ها که همراه پرداخت یارانه نقدی به تمام طبقات به صورت مساوی است، نشان‌دهنده نامتعادل‌تر‌شدن توزیع درآمد و در نهایت کاهش رفاه جامعه است؛ اما کارشناسان فرضیه حذف یارانه نقدی از تمام دهک‌ها و پرداخت صرف به دهک‌های پایین درآمدی را در راستای بهبود‌بخشیدن به تعادل توزیع درآمدی و بهبود ضریب جینی پیش‌بینی کرده‌اند و توصیه آنها برای کاهش نابرابری اجتماعی و اقتصادی به دولت، «پرداخت یارانه نقدی فقط به افراد در دهک‌های پایین درآمدی است» (اسماعیلی، صمصامی، 1395).

هرچند صاحب‌نظران حوزه رفاه اجتماعی هدفمندکردن یارانه‌ها را راه علاج فقرزدایی می‌نامند، ولی هدفمندی صرفا شرط لازم برای فقرزدایی است و این به معنای مساوی‌بودن هدفمندی یارانه‌ها با فقرزدایی نیست؛ بلکه چند‌و‌چون اجرائی‌شدن آن و کیفیت تصمیماتی که در خلال این طرح گرفته می‌شود، تعیین‌کننده موفقیت آن در حوزه فقرزدایی است. اینجا دقیقا پاشنه‌آشیل طرح هدفمندی یارانه‌ها در پروژه فقرزدایی ایران است. پرداخت یارانه به صورت نقدی از میان انواع مختلف یارانه که برای فقرا مؤثر است، جدی‌ترین نقطه غفلت این طرح برای فقرزدایی است.

در واقع از نظر کارشناسان بدترین نوع یارانه برای فقرا یارانه نقدی است (مرکز پژوهش‌ها، 1387: 8).همچنین تحقیقات مرکز پژوهش‌های مجلس که به استقرا از ادله مخالفان و موافقان یارانه نقدی پرداخته است، خود گواه دیگری است بر این ادعا که پرداخت یارانه کالاهای اساسی برای امنیت غذایی و تأمین حداقل‌های نیازمندان در شرایطی که نرخ تورم بالا در کشور ما وجود دارد، باید در اولویت قرار می‌گرفت.

گزارش کارشناسی مرکز پژوهشی مبین آن است که «نقدی‌‌کردن یارانه‌ها هرچند ساده‌ترین روش است؛ اما معلوم نیست بهترین روش باشد. هدف از نقدی‌کردن یارانه‌ها باید هدفمندکردن آن باشد و این امر تنها با شناسایی این گروه‌ها محقق می‌شود.

بنابراین نقدی کردن یارانه‌ها به صورت ناگهانی، ممکن است عدالت اجتماعی را زیر سؤال برده و فشار وارد بر قشر آسیب‌پذیر جامعه را افزایش دهد» (مرکز پژوهش‌ها، 1387: 10-11).با استناد به پژوهش‌های ذکرشده، طرح هدفمندی یارانه‌ها در رسیدن به اهداف خود برای کاهش نابرابری و فقرزدایی از اقشار محروم نیز چندان موفق نبوده است و ادامه همین روند نه‌تنها نجات‌بخش اقشار آسیب‌پذیر نیست، بلکه منابعی را که می‌تواند در قالب طرح‌های دیگر در استراتژی کلی دولت در زمینه فقرزدایی استفاده شود نیز در محلی نامناسب به هدر می‌دهد. دو پروژه فقرزدایی و سد‌کردن راه فقر را با وجود تمام شباهت‌هایشان می‌توان از یکدیگر جدا کرد و برای هرکدام برنامه‌ریزی متفاوتی ارائه داد.

بر صاحب‌نظران این حوزه عیان است که طرح هدفمندی یارانه‌ها حتی اگر به بهترین نحو ممکن نیز اجرائی شود، باز هم برای فقرزدایی کافی نیست و نباید حمایت از اقشار آسیب‌پذیر را موکول به این طرح دانست و علاج درد آنان را به مبلغ ناچیز تورم‌زده پرداخت نقدی دولت تقلیل داد.