◄ کابوس یک رویا/ سانحه هوایی ایر ایندیا و بحران حیثیتی برای شرکت بوئینگ

علیرضا عشاقی: در تاریخ 12 ژوئن 2025، جهان هوانوردی شاهد یکی از تلخ ترین سوانح هوایی سال های اخیر بود؛ سانحه مرگبار پرواز شماره AI171، متعلق به «ایر ایندیا» که با یک فروند هواپیمای بوئینگ 787 سری 8 از فرودگاه احمدآباد به مقصد فرودگاه «Gatwick» لندن در حال انجام بود، تنها چند ثانیه پس از برخاستن، سقوط کرد. این سانحه که منجر به کشته شدن اکثریت سرنشینان و تعداد قابل توجهی از افراد ساکن در محدوده برخورد هواپیما - بلوک خوابگاه دانشگاه پزشکی B.J. در محله «Meghani Nagar» - شد، نه تنها یک فاجعه انسانی، بلکه نقطه ای تعیین کننده در تاریخ عملکرد هواپیمای بوئینگ 787 محسوب می شود؛ هواپیمایی که تا پیش از این سانحه، از آغاز فعالیت پروازیش در سال 2011، سابقه هیچ سانحه مرگبار یا به اصطلاح «Accident» نداشت.

در این یادداشت همواره تلاش شده است تا با نگاهی جامع به ابعاد مختلف این رویداد، از شرح سانحه گرفته تا تحلیل های فنی اولیه و بازتاب های بین المللی، تصویری روشن از آنچه رخ داده و آنچه باید رخ دهد ارائه گردد. گفتنی است این تحلیل نه تنها برای متخصصان هوانوردی، بلکه برای عموم علاقه مندان به صنعت پرواز قابل استفاده است.

30 ثانیه تا فاجعه

پرواز شماره AI171 خطوط هوایی «ایر ایندیا»، حوالی ساعت 13:38 به وقت محلی (08:08 به وقت UTC) از باند 23 فرودگاه احمدآباد برخاست. این پرواز با 230 مسافر و 12 نفر کروی پروازی، توسط یک فروند هواپیمای بوئینگ 787 سری 8 یازده ساله به «شناسه ثبت» (Registration) VT-ANB و به شماره سریال SN36279، در حال انجام بود؛ VT-ANB که برای پرواز کردن از موتورهای «جنرال الکتریک GEnx-1B67» استفاده می کرد، در تاریخ 28 ژانویه 2014 به شرکت هواپیمایی «ایر ایندیا» تحویل داده شده بود.

AI171 طبق برنامه ریزی انجام شده، قرار بود تا پس از توقفی کوتاه در دهلی، مسیر خود را به سوی لندن ادامه دهد؛ در زمان بروز سانحه، دوازده پرواز در هفته به مقصد لندن انجام می شد که پنج پرواز آن از احمد آباد بود. این در حالیست که تنها حدود 30 تا 40 ثانیه پس از برخاستن و در ارتفاعی کمتر از 191 متر (625 پا)، هواپیما دچار افت ارتفاع ناگهانی می شود. در همین لحظه، صدای فریاد اعلام وضعیت اضطراری «Mayday» از سوی خلبان به گوش می رسد که به وضوح از وقوع بحرانی غیرقابل پیش بینی حکایت می کرد.

هواپیما پس از کاهش ناگهانی ارتفاع، به ساختمانی مسکونی در منطقه «Meghani Nagar» برخورد کرد؛ ساختمانی که محل اقامت دانشجویان دانشگاه پزشکی B.J. احمدآباد بود. گفتنی است که فرودگاه احمد آباد توسط مناطق مسکونی متراکم، احاطه شده است. در پی برخورد، انفجار شدیدی رخ داد که باعث آتش سوزی گسترده و فروریختن بخشی از ساختمان شد. در مجموع، 241 نفر از سرنشینان پرواز جان باختند و تنها یک نفر از آن ها زنده ماند که هم اکنون تحت مراقبت های پزشکی ویژه قرار دارد. علاوه بر آن، 38 تن از ساکنان ساختمان نیز کشته، و بیش از 60 نفر نیز زخمی شدند. این سانحه در مجموع دست کم 279 قربانی برجای گذاشت.

فیلم های گرفته شده از این سانحه نشان می دهد که هواپیما ابتدا اقدام به گرفتن ارتفاع می کند، سپس در حالی که به نظر می رسد در ارتفاعی ثابت و به صورت «Level» در حال پرواز است، به تدریج ارتفاع خود را از دست می دهد، درست در «خارج از خط دید» (Line Of Sight)، در حدود 30 پس از برخاستن سقوط می کند و به دنبال آن توده ای از آتش و دود به هوا برمی خیزد. محل سقوط و نقطه اصابت با زمین، 1.5 کیلومتر (0.9) مایل از باند فرودگاه فاصله دارد. شاهدان عینی از انفجارهای متعدد خبر دادند. این اولین سانحه مرگبار نه تنها بوئینگ 787، بلکه خطوط هوایی «ایر ایندیا» از زمان بمب گذاری در پرواز شماره 182، در سال 1985 بود.

بازتاب جهانی

در کانون توجه رسانه ها و دولت ها سقوط پرواز شماره AI171، به سرعت به خبر اول رسانه های داخلی و بین المللی تبدیل شد. دولت هند کمیته ویژه ای را برای بررسی فوری علت سانحه تشکیل داد و شرکت هواپیمایی «ایر ایندیا» تمام پروازهای باقی مانده روز را لغو کرد. در سطح بین المللی، سازمان های ناظر بر ایمنی پرواز، از جمله «آژانس ایمنی هوانوردی اتحادیه اروپا» EASA (European Union Aviation Safety Agency)، «اداره هوانوردی فدرال» FAA (Federal Aviation Administration) و «سازمان بین المللی هواپیمایی» ICAO (International Civil Aviation Organization) نیز واکنش نشان داده و آمادگی همکاری خود با تیم ها تحقیقاتی کشور هند را اعلام کردند.

در این میان شرکت بوئینگ، که در سال های اخیر به دلیل مشکلات بوئینگ 737 سری MAX در معرض فشارهای فراوانی بوده، بار دیگر با بحرانی حیثیتی مواجه شده است. از آن جایی که این نخستین سانحه مرگبار «Dreamliner» محسوب می شود، واکنش بوئینگ ترکیبی از همدردی عمومی و تأکید بر آغاز همکاری فنی با مقامات هندی بود. از طرفی در فضای مجازی، کاربران بسیاری از سراسر جهان ضمن ابراز همدردی با بازماندگان، به بحث درباره ایمنی هواپیماها، آموزش خلبانان، و نقش نهادهای ناظر پرداختند. در هند نیز درخواست برای شفاف سازی فوری و علنی شدن اطلاعات جعبه های سیاه به شدت افزایش یافت. 

تحلیل های فنی اولیه

بررسی جعبه های سیاه هر دو «ثبت کننده داده های پروازی» FDR (Flight Data Recorder) و «ثبت کننده صدای کابین خلبان» CVR (Cockpit Voice Recorder) که به سرعت از محل سانحه استخراج شدند، همچنان ادامه دارد؛ با این حال برخی شواهد اولیه و تحلیل های غیررسمی، احتمالاتی را مطرح کرده اند. نخستین احتمال، بروز اشکال در سیستم های مکانیکی و الکترونیکی هواپیما از جمله «Flaps»، «Spoilers» یا سامانه پروازی خودکار است. برخی گزارش ها اشاره می کنند که ممکن است خدمه، پیش از برخاستن، تنظیمات «Flaps» را به درستی اعمال نکرده باشند که می تواند منجر به کاهش ناگهانی نیروی بالا برنده یا به اصطلاح «Lift» پس از برخاستن شود. در این وضعیت، هواپیما نه تنها توانایی افزایش ارتفاع ندارد، بلکه ممکن است دچار پدیده «واماندگی» (Stall) در ارتفاع پایین شود؛ وضعیتی که به طور معمول فرصت کافی برای بازیابی آن وجود ندارد.

دومین فرضیه مربوط به بروز نقص فنی در موتورها یا « ناهماهنگی در توزیع توان» (Thrust Asymmetry)  است. این احتمال زمانی قوت می گیرد که داده های «FDR» نشان دهد یکی از موتورها با تأخیر یا کاهش راندمان کار کرده است. فرضیه سوم که کمتر محتمل است اما هنوز بررسی نشده، «برخورد با پرندگان» (Bird Strike)، در همان لحظات ابتدایی برخاستن است که در ارتفاع پایین می تواند بسیار خطرناک باشد. در نهایت، احتمال بروز خطای انسانی نیز مطرح است؛ به ویژه در بخشی از جامعه هوانوردی هند که از فشار کاری بالا و آموزش های نامناسب در خطوط هوایی «ایر ایندیا» گلایه هایی وجود داشته است.

جایگاه این سانحه در تاریخ Dreamliner

بوئینگ 787  از زمان ورودش به صنعت هوانوردی تجاری در سال 2011، به عنوان یکی از ایمن ترین، به روزترین و کارآمدترین هواپیماهای مسافربری شناخته می شود. شرکت های هواپیمایی بزرگ جهان، بیش از 1100 فروند از این هواپیما را تاکنون در ناوگان خود داشته اند، و میلیون ها ساعت پروازی بدون تلفات را با آن به ثبت رسانده اند. با این حال، سانحه AI171 این رکورد درخشان را خدشه دار کره است.

کارشناسان بر این باورند که فارغ از علت نهایی سانحه، وقوع آن نشان دهنده این واقعیت تلخ است که حتی پیشرفته ترین سامانه های پروازی نیز مصون از خطا و حادثه نیستند. این سانحه همچنین نشان داد که مدیریت و نگهداری ناوگان، آموزش خدمه، و نظارت مؤثر نهادهای حاکمیتی، نقشی به مراتب پررنگ تر از صرفاً داشتن یک هواپیمای مدرن ایفا می کنند.

هشداری برای آینده

فاجعه پرواز AI171 شرکت هواپیمایی «ایر ایندیا»، نه فقط یک حادثه تلخ، بلکه هشداری جدی برای صنعت هوانوردی جهان است. هشداری درباره آن که در سایه پیشرفت های فنی و الکترونیکی، نباید از اهمیت آموزش دقیق، بررسی های پیش از پرواز، سلامت روحی خدمه، و همچنین شفافیت در روند بررسی سوانح غافل شد. در هفته های پیش رو، نگاه جامعه جهانی هوانوردی به نتایج تحقیقات رسمی خواهد بود. این نتایج نه تنها باید علت اصلی سانحه را مشخص کنند، بلکه باید بستری برای اصلاحات عمیق در نحوه مدیریت ناوگان، استانداردسازی فرایندها، و بهبود آموزش در شرکت های هواپیمایی فراهم آورند. شاید بزرگ ترین وظیفه پس از چنین حادثه ای، این باشد که از آن بیاموزیم، و نگذاریم مرگ ده ها انسان، تنها به تیتر کوتاهی در اخبار تقلیل یابد. آینده هوانوردی به تصمیماتی بستگی دارد که اکنون، در اتاق های تحقیقات و دفاتر اجرایی اتخاذ می شود .