کدام کشور با هوش مصنوعی بر خاورمیانه تسلط خواهد یافت؟

به گزارش تین نیوز به نقل از ایرنا، هوش مصنوعی که انقلاب صنعتی چهارم در نظر گرفته می شود، به عنوان تغییردهنده قاعده بازی قدرت به شمار می آید. در عصر کنونی کشورها با تهدیدات نوین و متکثری مواجه هستند که ضمن شناخت ابعاد گوناگون این تهدیدات، باید نسبت به آنها آگاهی یابند تا بتوانند شیوه های مقابله و دفع آنها را بشناسند.

عربستان سعودی استراتژی هوش مصنوعی ملی ندارد اما به عنوان اولین کشوری که به رباتی به نام سوفیا شهروندی اعطا کرد در تاریخ ثبت شد. ریاض در تلاش است تا به یک رهبر جهانی در فناوری تبدیل شود و یک قطب مرکزی برای شبکه های تخصصی هوش مصنوعی جهانی باشد

اثرگذاری برخی از علوم و فناوری های جدید بر حوزه های گوناگون از سیاست تا علوم انسانی همزمان با پیشرفت سریع آنها در حال افزایش است. یکی از این حوزه های جدید علمی هوش مصنوعی است. هوش مصنوعی به طور خلاصه به تولید ماشین هایی می انجامد که خود قادر به یادگیری، درک شرایط پیچیده، تفکر، استدلال و ارائه پاسخ و کسب دانش بدون نیاز به کمک و دخالت انسان ها هستند. بدیهی است کشورهایی که چنین ماشین ها و سیستم هایی را در اختیار داشته باشند، می توانند توازن قوا را در نظام بین الملل به نفع خود تغییر دهند و اتحادهای جدیدی را برای مرعوب ساختن دشمنان به وجود آورند.

با توجه به این مقدمه لزوم شناخت هوش مصنوعی و وضعیت کشورهایی که از آن استفاده می کنند بیش از پیش احساس می شود. یکی از این پژوهش ها مقاله ای است با عنوان «هوش مصنوعی و آینده رقابت های منطقه ای خاورمیانه» [۱] و به قلم «حدیث همتی وینه»، «فرزاد رستمی» و «قدرت احمدیان». نویسندگان در این مقاله در پی آن هستند تا به این پرسش پاسخ دهند که هوش مصنوعی چه تاثیری بر آینده رقابت های منطقه ای خاورمیانه دارد؟ به بیان دیگر نظم جدید منطقه در پرتو هوش مصنوعی و تکنولوژی های نوین به چه سمتی خواهد رفت و معیارهای قدرت در آینده چه خواهد بود؟

تاریخچه و زمینه های هوش مصنوعی

هوش مصنوعی در دهه های ۱۹۶۰-۱۹۵۰ زمانی که «آلن تورینگ» معروف به «پدر رایانه ها» ایده «آزمایش تورینگ» را مطرح کرد سرچشمه گرفت؛ به این معنا که اگر ماشینی بتواند بدون شناسایی با انسان صحبت کند، آنگاه آن دستگاه هوشمند خواهد بود. در دهه ۱۹۷۰ توسعه هوش مصنوعی دست کم گرفته می شد و توسعه فناوری با تنگناهایی مانند عملکرد ناکافی رایانه، کمبود جدی داده ها و حل ضعیف پیچیدگی مشکلات مواجه بود. پس از ورود به دهه ۱۹۹۰ با توسعه فناوری شبکه های عصبی، هوش مصنوعی وارد دوره ای از توسعه پایدار شد.

چندین طبقه بندی برای هوش مصنوعی وجود دارد اما می توان دو دسته متمایز را در نظر گرفت.

طبقه بندی اول: طبقه بندی اول بر اساس هوش مصنوعی و ماشین های مجهز به هوش مصنوعی، شباهت آنها به ذهن انسان و توانایی آنها برای «فکر کردن» و حتی «احساس» به عنوان انسان است. چهار طبقه بندی فرعی برای این سیستم های مبتنی بر هوش مصنوعی وجود دارد: الف) ماشین های واکنشی، ب) ماشین های با حافظه محدود، ج) نظریه ذهن، د) هوش مصنوعی خودآگاه.

طبقه بندی دوم: دسته بندی دوم رویکرد مبتنی بر فناوری است که در آن سه زیر مجموعه فرعی وجود دارد: الف) هوش مصنوعی ANI، ب) هوش مصنوعی AGI، ج) هوش مصنوعی فوق العاده.

وضعیت کشورهای خاورمیانه در حوزه هوش مصنوعی

عربستان: در حال حاضر عربستان به دنبال ادغام رباتیک و هوش مصنوعی به طور یکپارچه در هر جنبه ای از زندگی شهروندان برای ایجاد درآمد از بخش های کلیدی اقتصادی برای آینده است. با این حال، این گذار از یک اقتصاد مبتنی بر هیدروکربن به هوش مصنوعی بیشتر از منظر اقتصادی است. این تلاشی برای تضمین بقای خاندان آل سعود و مقابله با چالش های فزاینده ساخت کشوری حول محور نفت است.

ترکیه در اولین اقدام خود نشان داد که قصد دارد بخش هوش مصنوعی را به سهم ۵ درصدی در تولید ناخالص داخلی این کشور تا سال ۲۰۲۵ سوق دهد. این استراتژی استخدام حداقل پنج هزار نفر در این بخش را به عنوان یکی اهداف بیست وچهارگانه تا سال ۲۰۲۵ پیش بینی می کند

این کشور استراتژی هوش مصنوعی ملی ندارد اما به عنوان اولین کشوری که به رباتی به نام سوفیا شهروندی اعطا کرد در تاریخ ثبت شد. عربستان سعودی در تلاش است تا به یک رهبر جهانی در فناوری تبدیل شود و یک قطب مرکزی برای شبکه های تخصصی هوش مصنوعی جهانی باشد و هویت خود را به عنوان پیشروی فناوری در تولید، تحقیقات و طراحی فناوری پیشرفته بازسازی کند.

قطر: در قطر تنوع اقتصادی به عنوان گامی اجتناب ناپذیر برای تبدیل شدن به یک جامعه دانش محور شناخته شده است. قطر جمعیت کوچک، تحصیل کرده و با هوش فناوری اطلاعات دارد. استفاده از اتوماسیون برگرفته از هوش مصنوعی برای تقویت توانایی های انسانی که هم ظرفیت و هم توانایی نیروی کار قطر را افزایش می دهد، در یک افق زمانی نسبتا کوتاه امکانپذیر است.

با نزدیک تر شدن افق محدود اقتصاد مبتنی بر منابع طبیعی، کشورهایی مانند قطر چاره ای جز پذیرش هوش مصنوعی برای انتقال به یک اقتصاد مبتنی بر دانش و در عین محافظت و شاید ارتقای استاندارد زندگی فعلی خود ندارند.

امارات متحده عربی: امارات متحده عربی با تکیه بر درآمدهای سرشار حاصل از فروش نفت می کوشد به بلندپروازی های خود از جمله طرح «۲۰۷۱ UAE Centennial » برای تبدیل شدن به «بهترین کشور دنیا» در صدمین سالگرد استقلال و طرح «۲۱۱۷ Mars » برای ساخت شهری ۶۰۰۰۰۰ نفری در کره مریخ تا صد سال دیگر جامه عمل بپوشاند و در زمینه هوش مصنوعی راهبردهایی مانند راهبرد شهر هوشمند دبی، راهبرد به کارگیری فناوری چاپ سه بعدی و راهبرد حمل و نقل خودکار دبی را اتخاذ کند. البته دولتمردان این کشور به خوبی می دانند که بدون بهره گیری از علوم پیشرفته و فناوری های روز دنیا، جذب دانشمندان و پژوهشگران برجسته، سرمایه گذاری در زمینه نوآوری های نوین به ویژه هوش مصنوعی به عنوان صنعتی دوران ساز، همچنین داشتن جامعه ای آگاه از فرصت ها و چالش های این صنعت، امکان تحقق این رویاها وجود ندارد.

ترکیه: این کشور در اولین اقدام خود نشان داد که قصد دارد بخش هوش مصنوعی را به سهم ۵ درصدی در تولید ناخالص داخلی این کشور تا سال ۲۰۲۵ سوق دهد. این استراتژی استخدام حداقل ۵۰۰۰۰ نفر در این بخش را به عنوان یکی از ۲۴ هدف دیگر در برنامه خود تا سال ۲۰۲۵ پیش بینی می کند. این طرح شش اولویت را مشخص می کند که عمدتاً حول محور حمایت از ابتکارات ترکیه و تقویت همکاری های بین المللی در این زمینه از طریق آموزش متخصصان هوش مصنوعی و افزایش اشتغال، تشویق پژوهش، کارآفرینی و نوآوری، دستیابی به داده های باکیفیت و زیرساخت های فنی و تسریع تحول ساختاری و نیروی کار می چرخد.

استراتژی ملی هوش مصنوعی ترکیه در چارچوب چشم انداز «ترکیه دیجیتال» و «حرکت فناوری ملی» ترکیه منتشر شده که هر دو ابتکار مهم در سال های اخیر و با هدف تحول دیجیتال ترکیه انجام شده است.

اسرائیل: شایان ذکر است که اصطلاح هوش مصنوعی نیز به طور گسترده در اسرائیل به عنوان مترادف «انقلاب صنعتی چهارم» استفاده می شود و شامل حوزه های فناوری جانبی مانند داده های بزرگ، اینترنت اشیاء، اتوماسیون، رباتیک، ازدحام و... است. به این ترتیب، هوش مصنوعی در اسرائیل به عنوان یک فناوری استراتژیک ـزیرساخت زیرساخت ها ـ با پتانسیل برای تغییر شکل امور نظامی، اقتصاد جهانی و توزیع قدرت در سیستم بین المللی شناخته می شود.

هوش مصنوعی و آینده رقابت های منطقه ای

هوش مصنوعی در اسرائیل به عنوان یک فناوری استراتژیک ـزیرساخت زیرساخت هاـ با پتانسیل برای تغییر شکل امور نظامی، اقتصاد جهانی و توزیع قدرت در سیستم بین المللی شناخته می شود

نظامی-دفاعی: معمای امنیت از دیرباز در بین کشورهای منطقه خاورمیانه وجود داشته و خواهد داشت که این موضوع موجب انباشت تسلیحات و پیمان های نظامی متعددی بین بازیگران منطقه بوده است. دستیابی کشورهای منطقه به هوش مصنوعی موجب شکل گیری رقابت ها و ائتلاف های جدید در حوزه فناوری های نوین است. عربستان با بودجه دفاعی اول در منطقه، بازار مناسبی برای فروش تجهیزات نظامی مبتنی بر هوش مصنوعی برای چین محسوب می شود.

از سوی دیگر، امارات متحده عربی و بحرین در قالب «پیمان ابراهیم»، خواهان نوعی بازدارندگی در مقابل «تهدید مشترک» هستند. این قرارداد اشاره ای است به سابقه و پیشینه مشترک مسیحیت، اسلام و یهودیت برای آمریکا، امارات متحده عربی و رژیم صهیونیستی. این قرارداد سرآغاز رابطه اسرائیل با دیگر کشورهای عربی خواهد بود چرا که تاکنون اسرائیل تنها با اردن و مصر در صلح و روابط رسمی بوده است. براین اساس در قالب این پیمان نیز تکنولوژی و هوش مصنوعی نقش محوری دارند چرا که اسرائیل در این حوزه بسیار قوی نشان می دهد و کشوری مانند امارات متحده عربی که تمام توان خود را در راه توسعه هوش مصنوعی گذاشته، روابط نزدیک با بازیگری را که در این حوزه در حال فعالیت است راهی برای پیشرفت و توسعه سریع تر و ایمن تر خواهد دید.

سیاسی-امنیتی: نظم جدید منطقه دیگر به مانند نظم های سنتی گذشته مبتنی بر اقدامات و توانمندی نظامی صرف نیست بلکه ابزار قدرتمند کنونیِ مولفه های قدرت نرم همانند تکیه بر فناوری های نوین و ابزارهای اقتصادی است. کشوری که بتواند در حوزه های قدرت نرم چون هوش مصنوعی سرآمد باشد بدون شک رهبری منطقه را در دست خواهد گرفت زیرا هوش مصنوعی و فناوری های نوین با کارکردی چندگانه باعث تفوق نظامی، دسترسی به اطلاعات شفاف سیاسی ـ امنیتی، افزایش بهره وری اقتصادی، کاهش خطرات و مشکلات زیست محیطی و... خواهند شد. بنابراین برد با کشورهایی است که در این مسیر زودتر گام برداشته اند و می توانند نظم منطقه را به سود خود و زیان رقبا جهت دهی کنند.

اقتصادی: پیشرفت و استفاده از هوش مصنوعی در منطقه خاورمیانه موجب افزایش بهره وری می شود اما از سوی دیگر باعث از بین رفتن بسیاری از مشاغل سنتی و ایجاد و شکل گیری مشاغل جدید مبتنی بر هوش مصنوعی خواهد شد. انجام بسیاری از مشاغل سنتی مانند آشپزی، رانندگی و کارگری توسط امکانات هوش مصنوعی موجب بیکاری گسترده در منطقه و در نتیجه شکل گیری اعتراضات عمومی بر اثر بیکاری و کمبود درآمد خواهد بود.

بنابراین کشورهای منطقه قبل از استفاده گسترده از سیستم های هوش مصنوعی باید اقداماتی در زمینه آموزش شهروندان و کارمندان برای کار با سیستم های هوشمند، ایجاد اشتغال جدید مبتنی بر سیستم های هوش مصنوعی و... انجام دهند.

زیست محیطی: با توجه به اینکه چالش های زیست محیطی در خاورمیانه نمود عینی زیادی دارد، به نظر می رسد هوش مصنوعی در این مورد هم رقابت ها را به سمت و سویی خاص سوق دهد؛ جایی که مبنایی برای قدرت و توانمندی کنشگران در سطح منطقه باشد. در سطح منطقه با توجه به مسائل محیط زیستی خصوصا مسئله کمبود آب، می توان متصور شد که در طول تاریخ اکثر جنگ های کشورهای منطقه در پی تنگناهای ژئوپلیتیکی و هیدروپلیتیکی بوده است. در این خصوص می توان به روندهای همکاری و عادی سازی جدیدی در منطقه اشاره کرد که در پی دستیابی به تکنولوژی های نوین هوش مصنوعی هستند.

پیشرفت و استفاده از هوش مصنوعی در منطقه خاورمیانه موجب افزایش بهره وری می شود اما از سوی دیگر باعث از بین رفتن بسیاری از مشاغل سنتی و ایجاد و شکل گیری مشاغل جدید مبتنی بر هوش مصنوعی خواهد شد؛ وضعیتی که امکان دارد به بیکاری گسترده در منطقه و در نتیجه شکل گیری اعتراضات عمومی بر اثر بیکاری و کمبود درآمد بیانجامد

نتیجه گیری

نتایج بررسی ها می گوید که کشورهای خاورمیانه به خوبی متوجه تغییرات ذکر شده در حوزه قدرت و نظام بین الملل شده اند و گام های هوشمندانه ای در راستای افزایش مولفه های قدرت نرم و موازنه نرم با محوریت هوش مصنوعی برداشته اند و اغلب دارای نقشه استراتژیک شفاف و برنامه ریزی شده ای هستند. مولفه هایی چون دیپلماسی هدفمند، پیشرفت های تکنولوژیک، اتحاد با قدرت های فرامنطقه ای در راستای تبادلات تکنولوژی در قالب تسلیحات غیرمتعارف و هوشمند و... همگی در امتداد خط فکری ایجاد شده برای درک تغییرات جدید نظام بین الملل در این کشورها است.

نظم جدید منطقه ای با در نظر گرفتن رقابت هایی که در صحنه منطقه ای در جریان است، نشانگر ایجاد نظم دوقطبی با تکیه بر فناوری های نوین و هوش مصنوعی با محوریت اسرائیل علیه جمهوری اسلامی ایران و متحدان منطقه ای تهران است و دیگر کشورها متوجه این نکته شده اند که به مانند سابق جنگیدن در سرزمین های دشمن تنها با تکیه بر اطلاعات نظامی صرف راه حل مناسبی در راستای افزایش و یا حفظ قدرت نیست بلکه نیاز به اطلاعات جامع تر، دقیق تر و سریع تر در حوزه زیرساخت های اقتصادی، امنیتی، سیاسی کشور رقیب نیز وجود دارد. بنابراین، چهره جنگ ها نیز به سرعت تغییر پیدا کرده که شاهد جنگ های وسیع تر، مهلک تر و شدیدتر مبتنی بر هوش مصنوعی خواهیم بود.

نکته قابل توجه در این است که در منطقه خاورمیانه کشورهای ضعیف تر از لحاظ توانایی به کارگیری هوش مصنوعی، توان خود را به شکل تک بعدی تقویت کرده و هنوز فاصله بسیار زیادی برای گام برداشتن در مسیر مولفه های قدرت نرم خواهند داشت که عملا موجب به تأخیر انداختن به کارگیری قدرت نرم و پیشرفت های مؤثر در حوزه هوش مصنوعی در منطقه خاورمیانه از طریق رقابت و ایجاد درگیری های نظامی خواهند شد. در همین پیوند انواع تنگناها و تحریم ها و نیز عدم توجه کافی به شرایط کاری و درآمدی متخصصان حوزه تکنولوژی و فناوری موجب مهاجرت متخصصان به کشورهای توسعه یافته و در مواردی به کشورهای منطقه می شود که مانعی مهم پیش روی تقویت قدرت نرم محسوب می شود.

پی نوشت

[۱] - حدیث همتی وینه، فرزاد رستمی و قدرت احمدیان، «هوش مصنوعی و آینده رقابت های منطقه ای خاورمیانه»، فصلنامه علمی مطالعات خاورمیانه، سال ۳۰، شماره ۳، ۱۴۰۲