◄ تحلیل ناترازی سرمایه گذاری در حمل ونقل ریلی؛ مقایسه دیدگاه حاکمیت و سرمایه گذار
در هر نظام لجستیکی کارآمد، حمل ونقل ریلی نقش محوری ایفا می کند؛ زیرا جابه جایی حجم عمده کالاها، مواد اولیه، محصولات صادراتی و ورودی و خروجی بنادر، از طریق ریل بهینه تر و اقتصادی تر از جاده انجام می شود. وقتی ریل این نقش را به خوبی ایفا نکند، کل زنجیره لجستیک ملی با اختلال مواجه می شود.
این مقاله با رویکردی تحلیلی و کارشناسی تدوین شده است تا تصویری روشن از ناترازی اقتصادی و ساختار سرمایه گذاری در صنعت حمل ونقل ریلی ایران ارائه دهد. هدف اصلی این متن، پشتیبانی از فرآیند تصمیم سازی مدیران و سیاست گذاران و همچنین بازتاب دادن دیدگاه ها و تجربیات فعالان بخش خصوصی است که طی سال های اخیر در نشریات و محافل تخصصی حوزه ریلی و لجستیک مطرح شده اند.
از آنجا که حمل ونقل ریلی تنها یک مد جابه جایی نیست و به عنوان ستون فقرات لجستیک ملی شناخته می شود، بررسی وضعیت آن بدون توجه به ساختار کلان لجستیکی کشور امکان پذیر نیست. به همین دلیل، در این مقاله علاوه بر تحلیل عملکرد اقتصادی ریل، به جایگاه آن در زنجیره لجستیک ملی، چالش های ساختاری، مشکلات جذب سرمایه، و تفاوت دیدگاه میان سرمایه گذاران و حاکمیت نیز پرداخته می شود.
هدف نهایی این پژوهش، ارائه تصویری جامع از وضعیت موجود و معرفی زمینه هایی است که اصلاح آن ها می تواند نقش ریل را در اقتصاد ملی تقویت کند و شرایط مناسب تری برای سرمایه گذاری، بهره وری و توسعه پایدار در این صنعت ایجاد سازد.
۱. جایگاه اقتصادی حمل ونقل ریلی در نظام لجستیک کشور
در هر نظام لجستیکی کارآمد، حمل ونقل ریلی نقش محوری ایفا می کند؛ زیرا جابه جایی حجم عمده کالاها، مواد اولیه، محصولات صادراتی و ورودی و خروجی بنادر، از طریق ریل بهینه تر و اقتصادی تر از جاده انجام می شود. وقتی ریل این نقش را به خوبی ایفا نکند، کل زنجیره لجستیک ملی با اختلال مواجه می شود. در ایران، علیرغم سرمایه گذاری قابل توجه در دهه های گذشته، سهم ریل کمتر از ۱۵ درصد از جابه جایی بار و مسافر باقی مانده است، در حالی که در کشورهای پیشرفته این سهم بین ۳۰ تا ۵۰ درصد است. ارزش اقتصادی این بخش به خوبی شناخته شده است، اما تحقق آن نیازمند اصلاح ساختار تصمیم گیری، اولویت بندی سرمایه گذاری ها و بازتعریف نقش ریل در سیستم لجستیکی کشور است.
۲. رقابت نابرابر میان ریل و جاده
یکی از چالش های کلیدی در لجستیک ایران، ناهماهنگی میان مدهای حمل ونقل است. در کشورهای پیشرفته، ریل و جاده به صورت مکمل و در قالب حمل ترکیبی (Intermodal) عمل می کنند؛ ریل بخش بلندمسافت و سنگین را انجام می دهد و جاده بخش توزیع نهایی را. اما در ایران، این دو بخش غالباً رقابتی عمل کرده اند. سرمایه گذاری در توسعه بزرگراه ها چند برابر بخش ریلی بوده و یارانه سوخت و سیاست های تعرفه ای غالباً به نفع حمل ونقل جاده ای بوده است. نتیجه آن شده است که بسیاری از ظرفیت های بالقوه شبکه ریلی بلااستفاده بماند و این خود یکی از ریشه های اصلی ناترازی اقتصادی در صنعت ریلی کشور است
۳. عملکرد عملیاتی؛ سرعت پایین و بهره وری محدود
یکی از شاخص های بارز ناکارآمدی در حمل ونقل ریلی ایران، سرعت بازرگانی قطارها است که به طور میانگین حدود ۴ کیلومتر در ساعت برآورد می شود. این سرعت بسیار پایین تر از استانداردهای بین المللی و تأثیر قابل توجهی بر هزینه نهادی، بهره وری سرمایه، و جذابیت اقتصادی دارد. عوامل مؤثر در این وضعیت عبارت اند از:
- ترافیک بالا در مسیرهای اصلی،
- کمبود لکوموتیو و ناوگان آماده،
- زمان طولانی تخلیه و بارگیری،
- فرسودگی زیرساخت ها و نبود خطوط دوخطه،
- محدودیت ظرفیت در ایستگاه ها و پایانه های ریلی.
در نتیجه، ناوگان موجود اعم از باری و مسافری به طور کامل مورد استفاده قرار نمی گیرد و این امر موجب دلسردی بخش خصوصی از سرمایه گذاری جدید در این حوزه شده است.
۴. دیدگاه سرمایه گذاران؛ بازده محدود و ریسک بالا
از منظر بخش خصوصی، هرچند صنعت ریلی دارای ارزش بنیادی است، اما از لحاظ اقتصادی جذابیت کمی دارد. بازده سرمایه بین ۱۰ تا ۱۵ درصد است، در حالی که دوره بازگشت سرمایه غالباً بین ۷ تا ۱۲ سال است و ریسک های گوناگونی (نوسانات ارزی، تغییر سیاست های تعرفه ای، تأخیر در پرداخت ها) سرمایه گذاری را کم جاذبه کرده اند. این شرایط نه تنها شامل شرکت های بهره برداری باری و مسافری می شود، بلکه مالکین لکوموتیو، شرکت های سازنده واگن، شرکت های تعمیراتی و سایر ذی نفعان صنعتی نیز از عملکرد محدود شبکه ریلی متضرر شده اند و بازده لازم را کسب نکرده اند. تداوم این وضعیت سبب می شود بخش خصوصی تمایل خود را به سرمایه گذاری در ریل از دست بدهد و منابع مالی را به سمت حوزه هایی با بازده سریع تر هدایت کند
۵. نقش تشکل ها و نهادهای فکری در توسعه ریلی
تشکل های صنفی و فنی از جمله انجمن های فعال در حوزه حمل ونقل ریلی طی سال های اخیر سهم مهمی در طرح مسائل و چالش های صنعت و همچنین ارائه پیشنهادهای کاربردی داشته اند. در میان این تشکل ها، انجمن مهندسی ریلی ایران به دلیل ماهیت غیرصنفی و رویکرد کاملاً تخصصی و مهندسی خود نقشی متمایز ایفا می کند؛ به گونه ای که با تمرکز بر تحلیل فنی پروژه ها و طرح های کلان، می تواند بازوی فکری مؤثری برای هر دو بخش دولتی و خصوصی باشد. این انجمن نیز آمادگی خود را برای همکاری نزدیک با راه آهن جمهوری اسلامی ایران و سایر بازیگران صنعت اعلام کرده است. هم افزایی میان نهادهای فکری، انجمن های صنفی و مدیران صنعت ریلی می تواند زمینه ساز اصلاحات کلیدی در ساختار اقتصادی و لجستیکی کشور باشد.
۶. تحریم ها و اسنپ بک؛ چالش تأمین مالی و فناوری
تحریم های ظالمانه طی سال های اخیر فشار زیادی بر توسعه صنعت ریلی وارد کرده و روند اجرای پروژه ها را با محدودیت هایی همراه ساخته است. وجود سازوکار «اسنپ بک (Snapback)» نیز باعث شده فضای سرمایه گذاری خارجی در این حوزه با بی ثباتی و ریسک بیشتری روبه رو شود. در چنین شرایطی، حرکت به سمت تقویت توان داخلی، گسترش همکاری های منطقه ای و بهره گیری از شیوه های متنوع تأمین مالی می تواند بخشی از اثرات این محدودیت ها را کاهش دهد
۷. راهکارهای پیشنهادی
چالش هایی که در بخش های قبل مطرح شد نشان می دهد که عبور از ناترازی اقتصادی ریل نیازمند مجموعه ای از اقدامات هماهنگ است. راهکارهای زیر با هدف بهبود نقش ریل در نظام لجستیک کشور و افزایش جذابیت سرمایه گذاری ارائه می شود
الف) برای دولت و حاکمیت
- بازنگری در نظام تعرفه و یارانه ها و ایجاد تعادل میان ریل و جاده
- حرکت تدریجی به سمت واقعی سازی قیمت ها و آزادسازی کنترل شده تعرفه های حمل ریلی، با رعایت ملاحظات اجتماعی و حفظ رقابت منصفانه با جاده
- اصلاح ساختار تصمیم گیری و تمرکز مسئولیت لجستیکی در یک نهاد هماهنگ کننده
- توسعه اتصال ریلی مراکز صنعتی، معادن، بنادر و شهرک های تولیدی به شبکه اصلی
- ایجاد صندوق توسعه حمل ونقل ریلی با مشارکت دولت، بخش خصوصی و بانک ها
- تضمین بازده حداقلی برای سرمایه گذاران از طریق قراردادهای بلندمدت مشارکتی
ب) برای بخش خصوصی
- ورود به مدل های مشارکتی و اجاره ای به جای مالکیت مستقیم ناوگان
- تمرکز بر حمل ترکیبی و خدمات لجستیکی یکپارچه
- استفاده از فناوری های هوشمند در بهره برداری، نگهداری و پایش ناوگان
- تشکیل کنسرسیوم های داخلی برای حضور مؤثر در طرح های توسعه ای بزرگ
۸. جمع بندی
اقتصاد حمل ونقل ریلی ایران بخش مهمی از نظام لجستیکی کشور است که هنوز جایگاه واقعی خود را نیافته است. ناترازی موجود نه ناشی از ضعف ذاتی صنعت، بلکه ناشی از ساختار تصمیم گیری پیچیده، تخصیص نامتوازن منابع، سیاست های قیمتی نادرست و ضعف در هماهنگی میان مدهای حمل ونقل است.
ریل به عنوان محور اصلی شبکه لجستیکی کشور می تواند نقش تعیین کننده ای در کاهش هزینه های ملی، افزایش بهره وری انرژی و ارتقای رقابت پذیری صادراتی داشته باشد. اما تحقق این نقش نیازمند اصلاح هم زمان در سه سطح است:
- ساختار تصمیم گیری و سیاست گذاری،
- مدل اقتصادی و تعرفه ای،
- بهره وری فنی و مدیریتی.
نقش نهادهای فکری و مهندسی به ویژه انجمن مهندسی ریلی ایران در این فرآیند حیاتی است. ترکیب تجربه مهندسی، تحلیل اقتصادی و گفت وگوی سازنده میان حاکمیت و بخش خصوصی می تواند زمینه ساز تحولی واقعی در لجستیک کشور شود. در چنین چارچوبی، ریل نه یک بخش هزینه زا بلکه محور توسعه پایدار و اقتصادی حمل ونقل ملی ایران خواهد بود.
اقتصاد ریلی زمانی به توازن می رسد که لجستیک کشور به صورت یکپارچه دیده شود؛ جایی که ریل، جاده و دریا نه رقیب، بلکه اجزای مکمل یک منظومه ملی باشند
منابع توضیحی
1. پایگاه «نقلِ حمل» — راوی اکوسیستم لجستیک و حمل ونقل.
2. خبرگزاری ایرنا – «تاکید مدیرعامل راه آهن بر توسعه حمل ریلی محموله های ترانزیتی»
3. خبرگزاری مهر – «دستیابی به ترانزیت ۴۰ میلیون تنی ریلی امکان پذیر است»
4. خبرگزاری ایرنا – «مدیرعامل راه آهن: ترانزیت ریلی از مرزهای ایران به هفت میلیون تن می رسد»
5. خبرگزاری اخبار صنعت آنلاین – «مدیرعامل راه آهن خبر داد: بهبود جایگاه ایران در تعاملات ریلی با کشورهای CIS»
6. مجموعه گزارش ها و نشریات تخصصی حوزه لجستیک و حمل ونقل ایران
