توسعه بندر فاو و راه‌ آهن شلمچه – بصره؛ دو مسیر مکمل، نه متعارض

صرف نظر از برآورد سالانه پنج تا هفت میلیون مسافر خط آهن شلمچه – بصره، کارکرد تجاری این مسیر ریلی در وهله اول، قرار است معطوف به ترابری کالا میان دو کشور شود و با تمرکز بر تجارت دوجانبه مورد بهره برداری قرار گیرد. در حال حاضر حجم سالانه تجارت ایران و عراق ۱۲ میلیارد دلار است که چشم انداز افزایش آن تا ۲۰ میلیارد دلار وجود دارد. با این وصف، بازدهی تجاری راه آهن شلمچه - بصره افزون بر کارکرد مسافری آن، از هم اکنون تضمین شده به نظر می رسد.

به گزارش تین نیوز به نقل از دنیای اقتصاد، یک کارشناس درباره  فواید اقتصادی بندر فاو برای ایران و عدم تعارض میان راه اندازی خط ریلی شلمچه - بصره با توسعه فاو گفت: «جمهوری اسلامی ایران به توسعه بندر فاو علاقه مند است؛ زیرا در حال حاضر بخش قابل توجهی از واردات کشور از طریق بندر جبل علی امارات انجام می شود. جمهوری اسلامی ایران از منظر سیاسی و اقتصادی و در صورت ظرفیت بندر فاو، علاقه مند است بخش مهمی از این تجارت را از بندر فاو عراق انجام دهد.

از سوی دیگر متقاضیان ترانزیت از ایران و عراق در مسیر شمال - جنوب متفاوت از یکدیگر هستند؛ به نحوی که متقاضیان عبور از مسیر ایران، کشورهای آسیای میانه، کشورهای منطقه قفقاز و روسیه با هدف رسیدن به هند هستند و در طرف مقابل متقاضیان عبور از عراق، عمدتا چین و کشورهای اروپایی هستند که تسهیل تجارت بین شرق آسیا و اروپا را دنبال می کنند. بنابراین از آنجا که اروپایی ها اختلافات راهبردی سیاسی - امنیتی با جمهوری اسلامی ایران دارند و حاضر به گره زدن منافع کلان اقتصادی خود به ایران نمی شوند، این دو مسیر با یکدیگر تعارض ندارد؛ بلکه می توانند زمینه همکاری راهبردی میان دو کشور را فراهم کند.»

 اتصال ریلی ایران و عراق از طریق راه آهن شلمچه – بصره، موضوع محوری نشستی با عنوان «نقش زیرساخت های ارتباطی در ایجاد وحدت بین کشورهای اسلامی» بود که طی آن، کارشناسانی از ایران و عراق به بیان دیدگاه های خود درباره ضرورت ساخت این خط پرداختند.

یکی از مهم ترین شاخص های توسعه ارتباطات میان کشورهای اسلامی، وجود زیرساخت های ارتباطی به ویژه از نوع امن و کم هزینه است. در این میان ایجاد خطوط ریلی نقش برجسته ای دارند؛ چراکه در کنار کم هزینه بودن نسبت به ناوگان هوایی و در مواردی جاده ای، به عنوان یکی از مولفه های اثرگذار در توسعه ارتباطات تجاری و مردمی، گزینه ای امن تر نسبت به ارتباطات جاده ای نیز محسوب می شود.

ایران و عراق نیز به عنوان دو کشور مهم جهان اسلام، از چند دهه پیش به دنبال توسعه ارتباط ریلی به ویژه از طریق مسیر ریلی شلمچه - بصره بوده اند. یونس الکعبی، مدیرعامل سابق راه آهن عراق با اشاره به اهمیت پروژه خط ریلی شلمچه - بصره درباره روند احداث آن گفت: «پروژه اتصال ریلی شلمچه - بصره به عنوان یک پروژه بزرگ میان دو کشور در حال ساخت است که مین روبی بخشی از مسیر توسط ایران انجام شده و باقی مانده آن نیز تا دو ماه آینده تکمیل می شود. همچنین ساخت پل متحرک ۸۰۰متری روی شط العرب توسط ایران در حال انجام است. عراق نیز مطابق توافق، پس از اتمام مین روبی، زمین ها را به شرکت اسپانیایی برای ساخت خط ریلی تحویل خواهد داد.»

وی با بیان اینکه بودجه مورد نیاز برای احداث این پروژه نیز از سوی دولت عراق تامین شده است، گفت: این اتصال، مزایای اقتصادی قابل توجهی برای دو کشور دارد؛ به عنوان مثال این خط ریلی، می تواند با تبدیل ایران و عراق به عنوان گذرگاه مواصلاتی، ارتباط ریلی کشورهای مسلمان دیگر در منطقه اعم از پاکستان، افغانستان، تاجیکستان، آذربایجان و ترکمنستان را با عربستان برای زیارت مکه و مدینه برقرار کند. این موضوع از ابعاد اقتصادی و سیاست منطقه ای برای ایران و عراق قابل توجه است.

الکعبی همچنین به برخی مخالفت های بی مبنا در عراق با این پروژه اشاره کرد و گفت: «به نظر بنده بهترین پاسخ به تردیدها و تشکیک ها درباره منافع احداث خط ریلی شلمچه - بصره، تکمیل هرچه سریع تر این مسیر است. در صورت استفاده از مسیر شلمچه – بصره برای انتقال بار، در مرحله نخست تنها کالاهای تولیدشده در ایران باید از این مسیر منتقل شوند.

به عبارت دیگر، این خط ابتدا به تجارت دوجانبه ایران و عراق اختصاص پیدا کند. در این مدل، کالاهای خارجی یا ترخیص شده در بنادر ایرانی، مجاز به ورود به عراق از این مسیر نیستند و باید از بنادر عراق وارد شوند.» علی حسون، مسوول پرونده ریلی مرکز سیاست عمومی الرواق بغداد نیز درباره اهمیت چندبعدی اتصال ریلی میان ایران و عراق گفت: «تبادل تجاری میان ایران و عراق هم اکنون بیش از ۱۲ میلیارد دلار برآورد می شود و توسعه شبکه ریلی می تواند زمینه ساز ارتقای این حجم از مبادلات باشد. 

بنابراین اهمیت راه آهن صرفا به بُعد مسافری محدود نمی شود و شبکه حمل ونقل تجاری و انتقال کالا نیز به طور مستقیم از آن منتفع می شود.» وی گفت: «اتصال ریلی عراق به ایران، ترکیه و سایر کشورها، فرصتی ارزشمند است؛ چراکه حمل ونقل ریلی هم ایمن تر و هم کم هزینه تر است. در این خصوص لازم است که مسیر ریلی خسروی - خانقین که از اهمیت ویژه ای حتی بیش از شلمچه–بصره برخوردار است نیز فعال شود؛ چراکه این مسیر در مرکز عراق واقع شده و ایران را مستقیما به پایتخت عراق متصل می کند.»

چشم انداز تجارت ایران و عراق

مرتضی ناصریان، کارشناس حوزه حمل ونقل ریلی، معتقد است با توجه به سطح بالای روابط بین ایران و عراق، این اتصال ریلی یک پروژه اولویت دار است. وی توضیح داد: «ایران و عراق پیوندهای اقتصادی، اجتماعی و مردمی عمیقی دارند. برای مقایسه، حجم صادرات و واردات ایران با اروپا کمتر از ۱۰درصد مبادلات ما با عراق است.

همچنین سالانه بین ۵ تا ۷ میلیون مسافر بین دو کشور تردد می کنند. به همین دلیل اتصال ریلی ایران و عراق یک پروژه اولویت دار برای هر دو کشور است؛ چراکه حمل ونقل ریلی نه تنها هزینه جابه جایی مسافر و کالا را کاهش می دهد، بلکه جایگاه ایران و عراق را در زنجیره ارزش منطقه ای و بین المللی تقویت می کند؛ موضوعی که می تواند زمینه ساز کاهش فشارهای تحریمی بر ایران نیز شود. به گفته وی، هدف اولیه از احداث این خط، جابه جایی مسافر است اما ظرفیت مازاد قابل توجهی برای حمل بار نیز وجود دارد.»

محمدجواد شاهجویی، بنیانگذار اندیشکده حمل ونقل ایران و رئیس کمیته برنامه ریزی انجمن مهندسی حمل ونقل ایران نیز، در توضیح ضرورت ایجاد شبکه جاده ای و ریلی گسترده بین ایران و عراق با توجه به افق تجاری-اقتصادی پیش رو، اتصال ریلی شلمچه و بصره را زمینه ای برای تقویت ارتباط ایران و عراق با کشورهای آسیایی به ویژه چین دانست و گفت: «چین، قصد دارد از مسیر ایران و عراق برای صادرات کالا به اروپا و آفریقا بهره برداری کند؛ لذا توسعه ارتباط ریلی میان چین و ایران می تواند زمینه ای برای تقویت ارتباطات عراق با چین و آسیای میانه نیز باشد.

پروژه هایی همچون راه آهن شلمچه - بصره، هرات - مزار شریف به تحقق هدف ایجاد شبکه ریلی یکپارچه از چین تا عراق با عبور از ایران کمک می کند.» به گفته وی، برخی برآوردها حاکی است ظرفیت اقتصادی مبادلات میان دو کشور ایران و عراق در چند سال آینده به حدود ۲۰ میلیارد دلار در سال خواهد رسید؛ درحالی که شبکه های جاده ای و حتی خط ریلی شلمچه - بصره در صورت احداث، پاسخگوی این حجم از مبادلات نخواهند بود.

 جاسم الحیدری، مدیر سابق طراحی و برنامه ریزی وزارت حمل ونقل عراق نیز، ارتباط ریلی با ایران را برای دولت و ملت عراق بسیار مهم دانست و عنوان کرد: «این پروژه برای دو ملت بسیار مهم است؛ چراکه زمینه های ارتباط بین عراق و کشورهای دیگر را نیز فراهم می کند. با توجه به جایگاه جغرافیایی عراق، ارتباط ریلی با ایران می تواند زمینه ای برای ارتباط با کشورهای دیگر نیز باشد؛ ضمن اینکه ایران نیز می تواند از طریق اتصال به عراق، به کشورهای دیگر به ویژه کشورهای عربی همسایه عراق متصل شود.»

صمد محمدی، کارشناس اندیشکده سحاب نیز با اشاره به فواید اقتصادی بندر فاو برای ایران و عدم تعارض میان راه اندازی خط ریلی شلمچه - بصره با توسعه فاو و جاده توسعه برخلاف ادعای برخی جریان ها در عراق گفت: «جمهوری اسلامی ایران به توسعه بندر فاو علاقه مند است؛ زیرا در حال حاضر بخش قابل توجهی از واردات کشور از طریق بندر جبل علی امارات انجام می شود. جمهوری اسلامی ایران از منظر سیاسی و اقتصادی و در صورت ظرفیت بندر فاو، علاقه مند است بخش مهمی از این تجارت را از بندر فاو عراق انجام دهد. 

از سوی دیگر متقاضیان ترانزیت از ایران و عراق در مسیر شمال - جنوب متفاوت از یکدیگر هستند؛ به نحوی که متقاضیان عبور از مسیر ایران، کشورهای آسیای میانه، کشورهای منطقه قفقاز و روسیه با هدف رسیدن به هند هستند و در طرف مقابل متقاضیان عبور از عراق، عمدتا چین و کشورهای اروپایی هستند که تسهیل تجارت بین شرق آسیا و اروپا را دنبال می کنند. بنابراین از آنجا که اروپایی ها اختلافات راهبردی سیاسی - امنیتی با جمهوری اسلامی ایران دارند و حاضر به گره زدن منافع کلان اقتصادی خود به ایران نمی شوند، این دو مسیر با یکدیگر تعارض ندارد؛ بلکه می توانند زمینه همکاری راهبردی میان دو کشور را فراهم کند.»

به گزارش «دنیای اقتصاد»، طرح موضوع اتصال ریلی شلمچه و بصره به قبل از انقلاب اسلامی برمی گردد. سال ۱۳۴۷ قراردادی با عنوان موافقت نامه ترانزیت میان حکومت پهلوی و رژیم بعث عراق منعقد شد که البته به علت اختلافات دو طرف، هیچ پیشرفتی به دنبال نداشت. در سال ۱۳۵۶ دوباره قراردادی با عنوان اتصال راه آهن ایران و عراق منعقد شد که این بار هم به دلیل وقوع انقلاب اسلامی و دشمنی های رژیم بعث علیه ایران، عملا اجرای آن غیرممکن شد.

در سال های اخیر به دنبال برقراری روابط سیاسی سطح بالا میان ایران و عراق، تبادلات توریستی و اقتصادی میان طرفین با رشد قابل توجهی روبه رو شد و اتصال ریلی دو کشور بار دیگر در کانون توجه قرار گرفت. با این حال یکی از دلایل کندی در تخصیص اعتبار از سوی دولت عراق به این پروژه، برخی مخالفت ها از ناحیه برخی فعالان اقتصادی عراقی با اتصال ریلی دو کشور بود.

اما این نگرانی نسبت به افت عملکرد تجاری بندر فاو یا به حاشیه رانده شدن طرح های توسعه این بندر، بیراه است؛ چراکه در گام اول قرار است این ریل با کاربری مسافری مورد بهره برداری قرار گیرد و مازاد ظرفیت آن نیز صرف تجارت دوجانبه میان ایران و عراق شود؛ ضمن اینکه خط آهن شلمچه - بصره، زمینه ساز اتصال عراق به شبکه یکپارچه ریلی در منطقه و سایر کشورهای فرستنده کالا مثل هند خواهد بود و از این بابت، مزایای ژئوپلیتیک آن در بلندمدت، به مراتب بیشتر از کارکرد دوجانبه است.