◄ جاده، ستون ترانزیت ایران/نوسازی ناوگان ضروری است

ایران در میانه رقابتی ترین شاهراه های تجاری منطقه ایستاده است و در حالی که مسیرهای ریلی و دریایی رو به توسعه اند، این جاده است که همچنان بار اصلی ترانزیت کشور را بر دوش می کشد. جهش ۹.۴۹ میلیون تنی ترانزیت جاده ای در هفت ماهه ۱۴۰۴، ظرفیت بالای شرکت ها، رانندگان و پایانه های مرزی و درآمد بالقوه چندمیلیارددلاری، نشان می دهد که محوریت جاده در اقتصاد ترانزیتی ایران پابرجاست؛ اما ادامه این برتری تنها زمانی ممکن است که نوسازی ناوگان، دیجیتالی سازی و تقویت زیرساخت های مرزی جدی گرفته شود.

به گزارش تین نیوز، ایران در میان یکی از پرتراکم ترین مسیرهای تجاری منطقه قرار گرفته است؛ جایی که دسترسی هم زمان به خلیج فارس، آسیای مرکزی، قفقاز، ترکیه و شبه قاره، آن را به گره گاه طبیعی کریدورهای شمال-جنوب و شرق-غرب تبدیل کرده است. در این میان، حمل ونقل جاده ای  با وجود توسعه تدریجی ریلی و دریایی همچنان ستون اصلی ترانزیت کشور و نخستین انتخاب شبکه حمل ونقل بین المللی به شمار می رود.

رشد محسوس ترانزیت جاده ای در سال ۱۴۰۴

بررسی داده های رسمی «سازمان راهداری و حمل ونقل جاده ای» نشان می دهد که ترانزیت جاده ای ایران در سال ۱۴۰۴ روندی کاملاً رو به رشد را دنبال کرده است. در چهار ماهه نخست سال ۱۴۰۴ (۲۱ مارس تا ۲۱ ژوئیه ۲۰۲۵)، بیش از ۴٫۸۸۴ میلیون تن کالا از طریق جاده وارد یا از کشور عبور کرده است. از این مقدار، ۴٫۱۰۹ میلیون تن صادراتی و ۷۷۵ هزار تن وارداتی بوده و حجم عمده عملیات از دروازه های زمینی کشور انجام شده است.

روند افزایشی در ادامه سال نیز ادامه داشته و طبق اعلام رسمی، ترانزیت جاده ای در هفت ماهه نخست سال ۱۴۰۴ به ۹٫۴۹ میلیون تن رسیده است. از این مقدار، ۷٫۵۹ میلیون تن صادراتی و ۱٫۴۶ میلیون تن وارداتی بوده که در مجموع حدود ۳۸۶ هزار سفر کامیونی را شامل می شود. مقام های سازمان راهداری پیش بینی کرده اند که با تداوم این روند، حجم ترانزیت جاده ای ایران تا پایان سال به حدود ۱۷٫۵ میلیون تن برسد؛ رقمی که می تواند در مقایسه با میانگین یک دهه گذشته، جهش مهمی تلقی شود.

جهش ترانزیت جاده ای بر پایه ظرفیت شرکت ها، رانندگان و پایانه ها

رشد ترانزیت جاده ای زمانی معنا دارد که ظرفیت های نرم افزاری و عملیاتی این بخش نیز سنجیده شود. بر اساس داده های رسمی سال ۲۰۲۵، اکنون ۲٬۷۱۲ شرکت حمل ونقل بین المللی کالا و ۶۷ شرکت مسافری فعال اند و حدود ۵۱ هزار دستگاه ناوگان عمومی بین المللی در شبکه تردد می کنند. میانگین سن ناوگان نزدیک به ۱۲ سال است و ۶۳ هزار راننده حرفه ای در حوزه حمل ونقل بین المللی جاده ای فعالیت دارند. همچنین ۲۶ پایانه مرزی در ۱۲ استان کشور، نقش گلوگاه های اصلی جابه جایی کالا و مسافر با کشورهای همسایه را ایفا می کنند. مجموع این مؤلفه ها نشان می دهد که بخش جاده ای، در کنار پوشش جغرافیایی گسترده، از شبکه ای چابک و انعطاف پذیر برخوردار است و می تواند نسبت به تغییرات ناگهانی جریان تجارت منطقه ای سریع تر از سایر شیوه های حمل ونقل واکنش نشان دهد.

سلطه سنتی جاده بر سبد ترانزیت ایران

نگاهی به روند تاریخی نشان می دهد که جاده از ابتدای شکل گیری شبکه های ترانزیتی ایران، نقش غالب را برعهده داشته است. در سال هایی مانند ۲۰۰۸ میلادی، ۸۴ درصد و در سال ۲۰۱۱، ۹۱ درصد از کل ترانزیت ایران از طریق جاده انجام شده است. اگرچه توسعه حمل ونقل ریلی در سال های اخیر سرعت گرفته و کریدورهای ریلی ایران–آسیای مرکزی یا شمال–جنوب بخشی از بار ترانزیتی را جذب کرده اند، اما ریلی هنوز در موقعیت مکمل قرار دارد و جاده، ستون اصلی شبکه است.

این برتری چند علت روشن دارد: بخش زیادی از مرزهای کشور از راه های زمینی قابل دسترس است و ناوگان جاده ای به دلیل انعطاف پذیری بالا می تواند از مسیرهای متنوع عبور کند. در بسیاری از مسیرهای منطقه ای، زمان حمل در جاده کوتاه تر است و فرایندها نیز با موانع عملیاتی کمتری روبه رو می شود؛ در حالی که حمل ونقل ریلی با چالش هایی مانند استانداردهای متفاوت، نیاز به تعویض بوژی و محدودیت ظرفیت مواجه است.

نقش اقتصادی جاده در ترانزیت ایران

ترانزیت جاده ای برای ایران تنها عبور کالا از مرزها نیست؛ یک منبع مستقیم ارزآوری و بخشی کلیدی از اقتصاد حمل ونقل کشور است. براساس برآوردهای رسمی، ایران به طور متوسط از هر تن کالای ترانزیتی حدود ۱۵۰ دلار درآمد کسب می کند . بنابراین اگر پیش بینی ترانزیت ۱۷.۵ میلیون تُنی در سال ۱۴۰۴ محقق شود، درآمد مستقیم کشور به رقمی حدود ۲.۶ میلیارد دلار خواهد رسید.

این عدد تنها بخش آشکار زنجیره ارزش است. اشتغال در شبکه حمل ونقل، مصرف خدمات رفاهی و تعمیرگاهی در مسیر، بیمه، حمل ونقل ترکیبی و مجموعه ای از خدمات پشتیبانی، ارزش افزوده غیرمستقیم و قابل توجهی ایجاد می کنند. برخی ارزیابی ها حتی نشان می دهد که در صورت دست یابی ایران به ۴۰ میلیون تن ترانزیت سالانه ، مجموع درآمد می تواند به حدود ۱۲ میلیارد دلار برسد؛ رقمی که اهمیت راهبردی توسعه مسیرهای بین المللی جاده ای و نقش آن در اقتصاد ملی را برجسته می کند.

چالش ها: از فرسودگی ناوگان تا هزینه های پنهان

در کنار مزیت ها، حمل ونقل جاده ای کشور با چالش هایی ساختاری روبه روست. مهم ترین آن ها ایمنی است. طبق آمار سازمان جهانی بهداشت، ایران سالانه حدود ۱۸ هزار نفر را در تصادفات جاده ای از دست می دهد و این تلفات ۲۰٫۶ کشته به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر است؛ نرخی بالاتر از میانگین منطقه.

هزینه اقتصادی سوانح نیز سنگین است؛ در سال ۲۰۲۱، برآوردها رقم ۲۰ میلیارد دلار را نشان می دهد که معادل ۷ درصد تولید ناخالص داخلی کشور است؛ رقمی که حتی از کل هزینه های حوزه سلامت نیز فراتر می رود. فرسودگی ناوگان، عمر بالای کامیون ها، مشکلات بیمه، هزینه های سوخت، معطلی در مرز ها و رقابت شدید مسیرهای جایگزین (ترکیه، قفقاز و پاکستان) نیز چالش های جدی دیگری هستند که بخشی از منافع ترانزیت را خنثی می کنند.

 جاده، ستون اصلی؛ تحول ضروری

آنچه داده ها نشان می دهد این است که جاده همچنان محور اصلی ترانزیت ایران است و بدون ارتقای این بخش، توسعه پایدار و رقابت پذیر ترانزیتی ممکن نیست. افزایش ۹٫۴۹ میلیون تنی ترانزیت در هفت ماهه سال ۱۴۰۴، حضور بیش از ۵۱ هزار ناوگان فعال و نقش ۲۶ پایانه مرزی، همه از ساختاری حکایت دارد که ظرفیت جذب جریان پرحجم کالا را دارد، اما به روزرسانی ناوگان، دیجیتالی سازی فرآیندها (از جمله TIR الکترونیک و پنجره واحد مرزی)، توسعه مرزهای مجهز، و هماهنگی با توسعه ریلی، لازمه حفظ این مزیت است.

ایران در رقابت فشرده مسیرهای منطقه ای، برای تثبیت جایگاه خود نیازمند حفظ برتری جاده ای و تکمیل آن با شبکه ریلی است. تقویت زیرساخت ها و نوسازی ناوگان، می تواند ترانزیت را به یکی از پایدارترین منابع درآمدی کشور، و حمل ونقل جاده ای را به پیشران اصلی دیپلماسی اقتصادی ایران تبدیل کند.