◄ هلدینگ‌ های خصوصی، پیشران سودآوری و توسعه صنعت حمل‌ ونقل ریلی ایران

با وجود افزایش تعداد این هلدینگ ها، سهم واقعی آن ها در رشد پایدار و سودآور صنعت ریلی هنوز کمتر از ظرفیت بالقوه شان است. این مقاله با هدف تحلیل جایگاه هلدینگ های خصوصی، شناسایی موانع عملکردی و معرفی ظرفیت های بالفعل آن ها در رشد حمل ونقل ریلی کشور تدوین شده است. نتایج نشان می دهد هلدینگ های خصوصی، در صورت اصلاح سیاست های دولتی، همکاری میان هلدینگی و استفاده از ابزارهای نوین مالی، می توانند به یکی از اصلی ترین پیشران های توسعه، تأمین مالی و سودآوری در این صنعت تبدیل شوند.

۱. مقدمه

حمل ونقل ریلی یکی از بخش های راهبردی اقتصاد ملی است که نقشی تعیین کننده در کاهش هزینه های لجستیکی، افزایش ایمنی و حفظ محیط زیست دارد.با وجود این مزیت ها، سهم ریل در جابه جایی بار و مسافر کشور هنوز پایین تر از هدف گذاری های کلان برنامه های توسعه ای است.در این میان، بخش خصوصی و به ویژه هلدینگ های خصوصی ریلی به عنوان بازیگران نوظهور، ظرفیتی ارزشمند برای تسریع رشد این صنعت محسوب می شوند.

این هلدینگ ها با هدف تجمیع سرمایه، ایجاد هم افزایی مدیریتی و افزایش بهره وری، از اواخر دهه ی ۱۳۸۰ وارد عرصه ی حمل ونقل ریلی شدند.در تعریف اقتصادی، هلدینگ (Holding Company) شرکتی است که خود فعالیت تولیدی مستقیم ندارد، بلکه از طریق مالکیت و کنترل سهام سایر شرکت ها، آن ها را مدیریت و هدایت می کند.در صنعت ریلی، هلدینگ های خصوصی با در اختیار داشتن مجموعه ای از شرکت های تولیدی، خدماتی، ناوگانی و بهره بردار، می توانند زنجیره ارزش را یکپارچه کرده و ریسک سرمایه گذاری را کاهش دهند.اما آنچه تاکنون مانع بهره گیری کامل از این ظرفیت ها شده، نبود سیاست گذاری پایدار، کندی تصمیم گیری دولتی و کمبود زیرساخت های رقابتی است.

در ادامه، ساختار، نقش ها، چالش ها و فرصت های پیش روی هلدینگ های خصوصی در صنعت حمل و نقل ریلی کشور بررسی می شود.

۲. ساختار هلدینگ های خصوصی در صنعت حمل ونقل ریلی

۲.۱. هلدینگ های تخصصی ریلی

این شرکت ها کاملاً بر فعالیت های ریلی تمرکز دارند؛ از تولید واگن و لکوموتیو گرفته تا تعمیرات، بهره برداری و خدمات فنی.

مزیت: تمرکز بالا بر فناوری، تخصص گرایی و ایجاد زنجیره تأمین داخلی.

چالش: محدودیت در دسترسی به منابع مالی و وابستگی نسبی به تصمیمات حاکمیتی در پروژه های کلان.

۲.۲. هلدینگ های چندرشته ای خصوصی

در کنار فعالیت های صنعتی، عمرانی یا مالی، بخشی از سرمایه این شرکت ها به حوزه حمل ونقل ریلی اختصاص دارد.

مزیت: امکان انتقال سرمایه از بخش های سودده به پروژه های زیربنایی ریلی.

چالش: تمرکز کمتر بر تحقیق و توسعه (R&D) و کندی در پیگیری پروژه های بلندمدت.

۲.۳. هلدینگ های خصوصی بهره بردار و لجستیکی

این هلدینگ ها عمدتاً در حوزه حمل بار و لجستیک ریلی فعال اند، به ویژه در مسیرهای معدنی و صنعتی کشور.

 مزیت: تصمیم گیری چابک، مدیریت عملیاتی کارآمد و ارتباط مستقیم با بازار بار.

 چالش: نوسان تعرفه ها، محدودیت مسیرهای پرترافیک و سرعت پایین بازرگانی قطارها که بازده سرمایه گذاری را کاهش می دهد.

۳. نقش راهبردی هلدینگ های خصوصی در توسعه صنعت ریلی

۳.۱. تأمین مالی و سرمایه گذاری پایدار

یکی از مهم ترین چالش های صنعت ریلی، کمبود منابع مالی و هزینه بالای تأمین نقدینگی است. هلدینگ های خصوصی با تجمیع سرمایه و استفاده از ابزارهایی نظیر لیزینگ ناوگان، اوراق مشارکت، فاینانس داخلی و سرمایه گذاری مشترک (Joint Venture) می توانند جریان نقدی پایدار برای پروژه ها ایجاد کنند. به ویژه مدل «لیزینگ ناوگان» که در بخش خصوصی به کار گرفته شده، می تواند بدون نیاز به تزریق مستقیم بودجه دولتی، موجب توسعه ناوگان باری و مسافری شود.این رویکرد ضمن افزایش بازده سرمایه، به سودآوری صنعت نیز کمک می کند.

۳.۲. مدیریت زنجیره ارزش

هلدینگ ها با در اختیار داشتن مجموعه ای از شرکت های تولیدی، خدماتی و بهره بردار، قادرند زنجیره ارزش را به صورت یکپارچه مدیریت کنند.

این رویکرد ضمن کاهش ریسک و هزینه، موجب افزایش بهره وری عملیاتی می شود.برای مثال، یک هلدینگ خصوصی که مالک کارخانه تولید واگن و شرکت بهره بردار است، می تواند چرخه عمر ناوگان را به صورت بهینه مدیریت و هزینه تعمیرات را کنترل کند.

۳.۳. انتقال فناوری و ارتقای توان داخلی

بخش خصوصی در سال های اخیر، با ایجاد مراکز تحقیق و توسعه و همکاری با شرکت های خارجی، توانسته بخشی از فناوری تولید و تعمیرات ناوگان را بومی سازی کند.در صورت حمایت سیاستی و حذف موانع مقرراتی، این روند می تواند وابستگی کشور به واردات قطعات را به حداقل برساند.

۳.۴. افزایش بهره وری و سودآوری

در نهایت، مهم ترین نقش هلدینگ های خصوصی، سودآور کردن صنعت حمل ونقل ریلی است. با مدیریت صحیح منابع، کاهش هزینه های عملیاتی و بهبود سرعت بازرگانی، دوره بازگشت سرمایه در این صنعت می تواند به طور قابل توجهی کاهش یابد. در واقع، هرچه سرعت گردش ناوگان بیشتر و توقف ها کمتر شود، بازده دارایی ها و سود خالص هلدینگ ها نیز افزایش می یابد.

۴. ظرفیت های کلیدی بخش خصوصی

۴.۱. ظرفیت مالی

هلدینگ های خصوصی می توانند با تشکیل صندوق های سرمایه گذاری پروژه محور، منابع خرد و کلان را به سمت طرح های اولویت دار ریلی هدایت کنند. پیشنهاد تشکیل «صندوق توسعه صنعت ریلی» با محوریت بخش خصوصی و نظارت دولت، از جمله طرح هایی است که می تواند تأمین مالی پروژه های ناوگانی و زیرساختی را تضمین کند.

۴.۲. ظرفیت فناورانه

تبادل دانش میان شرکت های زیرمجموعه و ایجاد مراکز R&D مشترک می تواند پایه گذار نسل جدیدی از ناوگان و خدمات ریلی شود. نمونه هایی از این همکاری ها در زمینه تعمیرات سنگین و دیجیتالی سازی فرایندهای بهره برداری در حال شکل گیری است.

۴.۳. ظرفیت مدیریتی

هلدینگ های خصوصی با استقرار نظام حاکمیت شرکتی (Corporate Governance)، شفافیت مالی و مدیریت مبتنی بر کارایی را به صنعت ریلی وارد کرده اند. این ویژگی، نقطه تمایز اصلی آن ها با ساختارهای سنگین دولتی است.

۴.۴. ظرفیت نهادی و همکاری میان هلدینگی

هلدینگ های فعال در این صنعت، با تشکیل کنسرسیوم های مشترک و ایجاد نهادهای صنفی توانمند، می توانند در تعامل با دولت و نهادهای حاکمیتی، سیاست گذاری های مؤثرتر و واقع بینانه تری را شکل دهند. از جمله حوزه های همکاری مشترک می توان به اصلاح نظام مالیاتی و بیمه ای، تدوین استانداردهای فنی مشترک و چانه زنی مؤثر برای تخصیص منابع زیرساختی اشاره کرد.

۵. مطالبات بخش خصوصی از دولت و راه آهن

برای افزایش بهره وری سرمایه گذاری های بخش خصوصی، دولت و شرکت راه آهن جمهوری اسلامی ایران باید در چند محور کلیدی اقدام کنند:

• افزایش سرعت بازرگانی واگن های باری و مسافری از طریق بهبود مدیریت ترافیک
• بهبود بهره وری زیرساخت ها و ایستگاه ها برای کاهش زمان توقف قطارها؛
• تعریف قطارهای کامل و برنامه ای (Schedule Train) برای حمل بارهای عمده؛
• تدوین سیاست های پایدار تعرفه ای به منظور اطمینان از بازگشت سرمایه بخش خصوصی؛
• تسهیل ورود سرمایه گذاران جدید از طریق کاهش مجوزها و واگذاری بهره برداری خطوط فرعی.

در سال های اخیر، برخی هلدینگ های معدنی و صنعتی بزرگ با هدف کاهش هزینه حمل مواد اولیه، اقدام به سرمایه گذاری در خرید ناوگان باری کرده اند. اما کاهش مداوم سرعت بازرگانی و محدودیت زیرساختی، بازده سرمایه گذاری این شرکت ها را کاهش داده است. در نتیجه، بخشی از سرمایه گذاران از بازار ریلی خارج شده و بار به جاده منتقل شده است — روندی که به زیان اقتصاد ملی و محیط زیست است.

۶. نتیجه گیری

هلدینگ های خصوصی ریلی، ظرفیتی استراتژیک برای توسعه پایدار صنعت حمل ونقل ریلی ایران هستند. با وجود چالش های متعدد، تجربه نشان داده هرجا بخش خصوصی میدان عمل واقعی پیدا کرده، بهره وری و سودآوری نیز افزایش یافته است. برای شکوفایی این ظرفیت، باید سیاست گذاری ها از «دولت محوری» به سمت «بخش خصوصی محوری» حرکت کند. دولت باید نقش خود را به ناظر و تسهیل گر کاهش دهد و از ورود به فعالیت های تصدی گرانه بپرهیزد.

سه کلید اصلی موفقیت در این مسیر عبارت اند از:

• کاهش تصدی گری دولت،
• تسهیل سرمایه گذاری و تضمین بازگشت آن،
• افزایش سرعت و کارایی شبکه ریلی کشور.

با تحقق این سه محور، صنعت ریلی ایران می تواند نه تنها از رکود خارج شود، بلکه به یکی از سودآورترین و پایدارترین بخش های اقتصاد کشور تبدیل گردد. در این مسیر، هلدینگ های خصوصی می توانند نقشی محوری در جذب سرمایه، توسعه فناوری و مدیریت کارآمد منابع ایفا کنند،  به شرط آنکه فضای رقابت منصفانه و اعتماد متقابل میان دولت و بخش خصوصی برقرار شود.

ریل، اگر به درستی مدیریت شود، نه فقط مسیر توسعه، بلکه مسیر سودآوری بخش خصوصی نیز هست.

7. منابع و مراجع

• استراتژی بنگاه مادر- الریچ پیدون- سید احسان شجاعی- انتشارات سازمان مدیریت صنعتی
• ارزش آفرینی در شرکت های چند کسب و کاره- مایکل گلد و اندرو کمپل و مارکوس الکساندر- سید احسان شجاعی- نشر آریانا قلم
• استراتژی گروه کسب و کار(مدیریت هلدینگ ها و گروه های کسب و کار) – اندرو کمپل و جو وایتهد – بابک وطن دوست – نشر آریاناقلم
• وزارت راه و شهرسازی (۱۴۰۳)، گزارش عملکرد سالانه بخش حمل ونقل ریلی کشور.
• شرکت راه آهن جمهوری اسلامی ایران (۱۴۰۳)، آمار عملکرد ناوگان و زیرساخت ریلی کشور.
• پژوهشکده حمل ونقل، دانشگاه علم و صنعت ایران (۱۴۰۲)، تحلیل نقش بخش خصوصی در توسعه حمل ونقل ریلی.
• تین نیوز (۱۴۰۴)، تحلیل بازار حمل ونقل ریلی و نقش سرمایه گذاران خصوصی.
• ترابران (۱۴۰۳)، چشم انداز سرمایه گذاری در صنعت حمل ونقل ریلی ایران.
• دنیای اقتصاد (۱۴۰۴)، خصوصی سازی و چالش های بازگشت سرمایه در بخش حمل ونقل ریلی.