توسعه قطارهای گردشگری پشت سد موانع
گردشگری ریلی در ایران به عنوان یکی از کم هزینه ترین، ایمن ترین و جذاب ترین روش های سفر، در حالی با استقبال روزافزون گردشگران مواجه شده که نبود برنامه ریزی جامع، کمبود ناوگان و ضعف هماهنگی بین دستگاهی مانع تبدیل این ظرفیت بزرگ به یک صنعت درآمدزا و اثرگذار در توسعه گردشگری و دیپلماسی منطقه ای شده است.
گردشگری ریلی در ایران به عنوان یکی از کم هزینه ترین، ایمن ترین و جذاب ترین روش های سفر، در حالی با استقبال روزافزون گردشگران مواجه شده که نبود برنامه ریزی جامع، کمبود ناوگان و ضعف هماهنگی بین دستگاهی مانع تبدیل این ظرفیت بزرگ به یک صنعت درآمدزا و اثرگذار در توسعه گردشگری و دیپلماسی منطقه ای شده است. در چنین شرایطی شنیده می شود کهژ «گردشگری ریلی» می تواند به عنوان یکی از مزیت های بالقوه کشور، نقشی کلیدی در رونق سفرهای داخلی، احیای اقتصاد شهری و توسعه دیپلماسی ریلی با کشورهای منطقه ایفا کند.
بااین حال، به نظر می رسد این حوزه هنوز از نبود برنامه ریزی جامع، ظرفیت محدود ناوگان و مشارکت اندک بخش خصوصی رنج می برد. بسیاری از کارشناسان معتقدند که اکنون زمان تدوین یک «برنامه ملی گردشگری ریلی» با مشارکت وزارت راه و شهرسازی و وزارت گردشگری و همچنین فعال سازی بخش خصوصی رسیده است.
به گزارش تین نیوز به نقل از «اقتصادسرآمد»، ایران با بیش از ۱۴هزارکیلومتر خطوط ریلی فعال و جاذبه های طبیعی و تاریخی بی نظیر مانند کویرهای مرکزی، جنگل های شمال و بناهای تاریخی در شهرهای مختلف در مسیر شبکه ریلی، پتانسیل تبدیل شدن به هاب گردشگری ریلی منطقه را دارد.
گردشگری ریلی نه تنها ابزاری برای توزیع درآمد گردشگری در مناطق کمتر توسعه یافته است، بلکه با کاهش آلودگی و افزایش ایمنی سفر، به عنوان گزینه ای پایدار و جذاب برای گردشگران داخلی و خارجی عمل می کند. در چنین شرایطی غلامحسین کریمی، سرپرست معاونت مسافری راه آهن تاکید کرده که توسعه قطارهای بین المللی و گردشگری، بهبود بهره وری لکوموتیو، کاهش تأخیرات و یکپارچه سازی مراکز تصمیم گیری را از مأموریت های بسیار مهم معاونت مسافری است.
براساس آمار اخیر وزارت راه و شهرسازی، در نیمه نخست ۱۴۰۴، جابه جایی مسافران ریلی ۳درصد رشد داشته و به بیش از ۱۵میلیون نفر رسیده است، اما ظرفیت قطارهای گردشگری همچنان محدود است. توسعه این حوزه می تواند سالانه میلیون ها دلار درآمد ارزی ایجاد و به اهداف برنامه هفتم توسعه در جذب ۲۰میلیون گردشگر خارجی تا ۱۴۰۷ کمک شایانی کند. دولت چهاردهم طی یک سال گذشته با احیای مسیرهای قدیمی قطارهای گردشگری، گام های مثبتی برداشته و در حال حاضر بیش از هر چیزی نیاز به برنامه ریزی جامع برای افزایش ظرفیت در حوزه احساس می شود.
در سال های اخیر وزارت راه و شهرسازی و شرکت راه آهن از یک سو و وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی از سوی دیگر، برنامه ریزی هایی همسو برای احیا و راه اندازی قطارهای گردشگری طرح محور داشته اند. این اقدامات نشان دهنده اراده برای ورود به بازار گردشگری ریلی است، اما هنوز به صورت نمونه محور و فصل وار اجرا می شود و ظرفیت کل کشور را پوشش نمی دهد. همچنین اظهارات رسمی دستگاه های مرتبط حاکی از قرار گرفتن توسعه قطارهای گردشگری در دستور کارِ راه آهن و برنامه ریزی برای افزایش ناوگان و هماهنگی بین دستگاه هاست، اما برای گذار از فاز «پایلوت» به فاز «پایدار و مقیاس پذیر» نیاز به برنامه ریزی فرابخشی و منابع مالی مشخص وجود دارد.
چالش های اصلی توسعه قطارهای گردشگری
طرح های پراکنده برای توسعه قطارهای گردشگری بدون یک سند راهبردی جامع و ملی (مورد تایید وزارت راه و شهرسازی و وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی) موجب دوباره کاری، هدررفت منابع و سیاست های ناهماهنگ می شود. لازم است اهداف کمی و کیفی، مدل های مالی، استانداردهای خدمات و شاخص های عملکرد مشخص شوند. تعداد قابل توجهی از واگن های فعال در ناوگان ریلی کشور نیاز به بازسازی دارند و تولید داخلی واگن های گردشگری (مانند سوئیت و واگن پانوراما) محدود است. کمبود واگن های مجهز، لکوموتیوهای مناسب برای مسیرهای کوهستانی/گرمسیری و زیرساخت هایی مانند سکوی رفاهی در ایستگاه های گردشگری، مانع افزایش ظرفیت و کیفیت خدمات می شود. واردات یا نوسازی ناوگان و سرمایه گذاری در زیرساخت های میان راهی ضروری است.
تعیین قیمت گذاری، سهم بندی درآمد بین دستگاه ها و اپراتورها و تلفیق درآمد بلیت با خدمات تور (بازدید، ترانسفر جاده ای محلی، راهنما) به صورت استاندارد تدوین نشده است که از جذب سرمایه گذاران بخش خصوصی می کاهد. قطار گردشگری باید بیشتر از صرف انتقال، تجربه ای «داستانی» (رویدادهای محلی، خدمات تماتیک داخل واگن، توقف های تجربه محور) عرضه کند. فقدان بسته های تجربه ای و بازاریابی بین المللی مانع جذب گردشگران خارجی با ارزشِ افزوده بالاست. تا زمانی که مشوق های مالیاتی، ضمانت نامه های تأمین سرمایه، تسهیل مجوزها و مدل های مشارکت عمومی-خصوصی تعریف نشود، نقش بخش خصوصی محدود خواهد ماند. حضور بخش خصوصی برای نوآوری در محصول و تأمین سرمایه گذاری ضروری است.
قطارهای گردشگری؛ سفیران دیپلماسی ریلی
قطارهای گردشگری برای پروژه های دیپلماسی ریلی (مانند شلمچه-بصره یا اتصال به کریدورهای منطقه ای) نیازمند توافقات فنی، امنیتی و تعرفه ای با همسایگان هستند؛ تاخیر در طرف های متقابل یا نبود زیرساخت لجستیک مرزی پروژه ها را کند می کند. قطارهای گردشگری ابزاری قدرتمند برای دیپلماسی نرم هستند و می توانند روابط اقتصادی و فرهنگی با همسایگان را تقویت کنند. در ۱۴۰۴، دیپلماسی ریلی ایران با موفقیت هایی مانند تفاهم نامه با ازبکستان (ورود واگن های ایرانی به آسیای مرکزی) و افزایش ترانزیت به ۵میلیون تن همراه بوده است. این مسیرها نه تنها درآمد ارزی (حداقل ۲۰۰میلیون دلار سالانه) ایجاد می کنند، بلکه تصویر مثبتی از ایران به عنوان پلی امن و پایدار در منطقه می سازند. مدیرعامل راه آهن تأکید کرده که دیپلماسی ریلی با همسایگان مانند ترکیه و پاکستان، ترانزیت را ۴۰درصد افزایش می دهد.
ایران با ۱۵کشور همسایه متصل یا نیمه متصل مرزی است؛ فرصتی که کمتر کشوری در جهان دارد. با توجه به جایگاه ژئوپلیتیکی ایران و قرار گرفتن بر سر مسیرهای بین المللی، گردشگری ریلی می تواند به طور مستقیم ابزار دیپلماسی عمومی و فرهنگی باشد. راه اندازی تورهای ریلی مشترک ایران-آذربایجان، ایران-ترکیه، ایران-عراق یا ایران-آسیای مرکزی می تواند تصویری متفاوت از ایران ارائه بدهد و به اقتصاد گردشگری و گذرگاه های مرزی جان تازه ای ببخشد. این در حالی است که توسعه گردشگری ریلی می تواند به یک ابزار اثرگذار برای دیپلماسی فرهنگی، اقتصادی و منطقه ای تبدیل شود.
برخی کارشناسان معتقدند؛ قطارهای گردشگری می توانند سفرهای دسته جمعی فرهنگی-تاریخی را روان تر و ایمن تر کنند و دسترسی به مقصدهای کمتر توسعه یافته را ممکن سازند. همچنین به باور کارشناسان؛ خطوط بین المللی و تورهای مشترک ریلی با کشورهای همسایه ابزاری قوی برای گردشگری ورودی، تسهیل مراودات فرهنگی و اقتصادی و افزایش گردشگری خروجی/ورودی است. پروژه هایی مانند شلمچه-بصره یا همکاری های منطقه ای نمونه هایی از ظرفیت دیپلماسی ریلی اند.
چشم انداز آینده قطارهای گردشگری
ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی خود، ظرفیت بالایی برای تبدیل شدن به یک قطب گردشگری ریلی را در منطقه دارد. تکمیل کریدورهای بین المللی شمال-جنوب و شرق-غرب، مسیر عبور گردشگران خارجی از طریق راه آهن را هموار می سازد. تصور کنید یک گردشگر اروپایی سفر خود را از ترکیه با قطار آغاز کرده، از جاذبه های ایران دیدن کند و سپس مسیر خود را به سمت کشورهای آسیای میانه ادامه دهد. این چشم انداز، نیازمند سرمایه گذاری کلان، دیپلماسی فعال در حوزه حمل ونقل و استانداردسازی خدمات است. با تحقق این اهداف، قطار نه فقط وسیله ای برای سفرهای داخلی، بلکه پلی برای اتصال فرهنگ ها و توسعه گردشگری پایدار در سطح منطقه ای خواهد بود.
به باور کارشناسان؛ توسعه گردشگری ریلی در ایران، کلیدی برای جهش اقتصادی و دیپلماتیک است. با رفع چالش ها از طریق برنامه جامع مصوب و مشوق های بخش خصوصی، ایران می تواند تا ۱۴۱۰ به یک میلیون نفر-شب ظرفیت برسد و نقش هاب منطقه ای را ایفا کند. دولت چهاردهم با احیای مسیرها و دیپلماسی فعال، پایه های محکمی گذاشته و اکنون زمان اجرای راهبردی است.
قطار نیز به عنوان یک شیوه حمل ونقل ایمن، اقتصادی و راحت، ظرفیت بالایی برای ایفای نقشی محوری تر در صنعت گردشگری ایران دارد. توسعه و نوسازی زیرساخت ها، بهبود کیفیت خدمات، تکمیل پوشش شبکه ریلی به مقاصد جدید و تمرکز بر ایجاد محصولات ترکیبی گردشگری، گام های اساسی برای تحقق این هدف هستند. سرمایه گذاری در این حوزه نه تنها به رشد گردشگری داخلی کمک می کند، بلکه ایران را در مسیر تبدیل شدن به یک قطب مهم گردشگری ریلی در منطقه قرار می دهد. آینده گردشگری کشور به شکل تنگاتنگی با توسعه شبکه ریلی آن گره خورده است.
