مترو، شاه کلید گمشده در هوای تهران: از سیاست تا عمل

سید محمد حسین فتحی: 

مقدمه: بحرانی در هوای نفس گیر

تصویر همیشگی آسمان تهران در پاییز و زمستان، دیگر نه ابرهای باران زا، که دشمن نامرئی آلودگی است. این را نه فقط در تصاویر ماهواره ای، که در سوزش گلو و تنگی نفس کودکان و سالمندان می توان دید. آمارها حکایت از خسارتی ۲.۳ میلیارد دلاری و جان باختن سالانه ۳۷۰۰ تهرانی بر اثر آلودگی هوا دارد . در حالی که سال هاست مسئولان و کارشناسان بر سر راهکارهای کاهش آلودگی هوا بحث می کنند، کلانشهری مانند تهران با یک چالش چندبعدی روبروست: رشد بی رویه جمعیت، توسعه نامتوازن شهری، مصرف بالای سوخت های فسیلی و ناوگان حمل ونقل فرسوده . اما در این میان، یک راهکار بیش از همه مورد اجماع است: توسعه حمل ونقل عمومی و به ویژه مترو.

ریشه یابی مسئله: سهم ۸۳ درصدی منابع متحرک

برای یافتن راهکار اساسی، باید ابتدا منبع اصلی آلودگی را به درستی شناخت. بر خلاف تصور عمومی که گاه نیروگاه ها و مازوت سوزی را مقصر اصلی می دانند، داده های شرکت کنترل کیفیت هوای تهران نشان می دهد سهم منابع متحرک در آلاینده های گازی ۸۲.۹ درصد و در ذرات معلق ۶۸ درصد است . این به وضوح نشان می دهد که خودروها، موتورسیکلت ها و اتوبوس های فرسوده، قاتلان اصلی هوای پاک هستند.

علت این آلایندگی بالا را می توان در آمارهای ناوگان حمل ونقل جستجو کرد:  حدود ۲۲ میلیون وسیله نقلیه در کشور فرسوده هستند . این رقم شامل ۱۱ میلیون و ۳۹۵ هزار موتورسیکلت فرسوده و ۷ میلیون و ۵۵۲ هزار خودروی سواری است . این ناوگان فرسوده، حتی با کیفیت ترین سوخت ها را نیز به درستی نمی سوزانند و به عامل اصلی ناترازی بنزین و آلودگی هوا تبدیل شده اند .

چرا راهکارها به نتیجه نرسیده اند؟ نگاهی به ایرادات ساختاری

ایران در طول ۴۵ سال گذشته، بیش از ۴۰ قانون و مصوبه برای مقابله با آلودگی هوا تصویب کرده است . جامع ترین این قوانین، "قانون هوای پاک" مصوب سال ۱۳۹۶ است که ۲۱ دستگاه اجرایی را مکلف به انجام وظایفی مشخص کرد . با این حال، پس از ۷ سال، فقط ۱۲ درصد از احکام این قانون اجرایی شده است .

ریشه این ناکامی را می توان در چند مشکل ساختاری جستجو:

· ضعف جایگاه نظارتی: سازمان حفاظت محیط زیست به عنوان نهاد ناظر، از نظر ساختاری، نیروی انسانی و اختیارات، تناسبی با پیچیدگی معضل آلودگی هوا ندارد.

· تعدد تصمیم گیران: مراجع تصمیم گیر در حوزه آلودگی هوا بسیار متعدد و دارای علایق سازمانی متناقض هستند.

· کمبود منابع مالی: نوسازی ناوگان حمل ونقل عمومی با توجه به تعداد زیاد وسایل نقلیه عمومی نیاز به بودجه کلان دارد .

· قوانین کارشناسی نشده: به گفته رئیس کل دادگستری استان تهران، قوانین و مقررات به قدر کافی کارشناسی نشده و بدون در نظر گرفتن پیچیدگی های مسأله آلودگی هوا مصوب می شوند .

این ناکامی ها تا آنجا پیش رفته که دیوان عدالت اداری برای ۵ نفر از مدیران وقت به اتهام ترک فعل در اجرای قانون هوای پاک، حکم انفصال از خدمات دولتی صادر کرده است .

مترو: بهینه ترین راهکار در شرایط موجود

در میان تمام گزینه های حمل ونقل عمومی، مترو از جایگاه ویژه ای برخوردار است. داریوش گل علیزاده، رئیس مرکز هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط زیست تأکید می کند: "اگر قرار باشد توسعه حمل ونقل عمومی برای کاهش آلودگی هوا صورت بگیرد، از نظر ما توسعه مترو بهترین راهکار کاهش آلودگی هوای تهران است" .

مزایای مترو نسبت به سایر گزینه ها عبارتند از:

· جابجایی انبوه مسافر: توانایی جابجایی تعداد بسیار بیشتری مسافر نسبت به تراموا یا اتوبوس

· کاهش ترافیک: کاهش قابل توجه خودروهای شخصی در سطح شهر

· برقی بودن: عدم تولید آلایندگی مستقیم در حین بهره برداری

· کارآیی انرژی: مصرف انرژی به مراتب کمتر به ازای هر مسافر

راهکارهای نوآورانه: فراتر از توسعه فیزیکی

اگرچه توسعه مترو ضروری است، اما این به تنهایی کافی نیست. راهکارهای نوآورانه دیگری نیز وجود دارند که می توانند مکمل این توسعه باشند:

۱. رایگان کردن حمل ونقل عمومی در شرایط اضطرار

کارگروه اضطرار آلودگی هوای استان تهران، رایگان شدن حمل ونقل عمومی در شرایط اضطرار را پیشنهاد داده است . این اقدام می تواند انگیزه مضاعفی برای شهروندان ایجاد کند تا در روزهای آلوده از خودروهای شخصی استفاده نکنند.

۲. حرکت به سمت برقی سازی ناوگان

شهرداری تهران برنامه ریزی برای خرید ۳۹۰ اتوبوس برقی و افزودن ۱۱۰ دستگاه دیگر را در دستور کار دارد . همچنین خودروسازان باید با برنامه ریزی اصولی به سمت تولید خودروهای هیبریدی و سپس برقی حرکت کنند .

۳. توجه به ملاحظات زیست محیطی در توسعه مترو

خوشبختانه در توسعه خطوط جدید مترو، ملاحظات زیست محیطی بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. مطالعات ارزیابی اثرات زیست محیطی خطوط ۸، ۹، ۱۰ و ۱۱ مترو با حضور کارشناسان در حال انجام است . این مطالعات اثرات توسعه مترو بر منابعی چون قنوات، آبخوان ها و سفره های آب زیرزمینی را بررسی می کند .

۴. بهبود کیفیت سوخت و توسعه انرژی های تجدیدپذیر

اگرچه سهم منابع ثابت در آلودگی هوا کمتر است، اما بهبود کیفیت سوخت در نیروگاه ها و پالایشگاه ها ضروری است. همچنین طبق اعلام وزیر نیرو، تا پایان سال ۱۴۰۵ میزان تولید انرژی پاک کشور به ۷۰۰۰ مگاوات می رسد .

جمع بندی: اراده سیاسی، حلقه مفقوده معادله آلودگی هوا

تهران در آستانه یک چرخه معیوب قرار دارد: آلودگی هوا سلامت و اقتصاد شهروندان را تهدید می کند، اما درمان این معضل نیازمند سرمایه گذاری کلان است که به دلیل همین آسیب های اقتصادی به تعویق می افتد.

راه نجات تهران از این بن بست، توسعه سریع و پایدار حمل ونقل عمومی به ویژه مترو است. تجربه موفق کشورهای دیگر نشان داده که سرمایه گذاری در این بخش نه تنها هزینه نیست، بلکه سرمایه گذاری برای حفظ سلامت، محیط زیست و افزایش بهره وری اقتصادی است.

آنچه امروز تهران نیاز دارد، فراتر از شعار و برنامه های کوتاه مدت است. نیاز به عزم ملی و اراده سیاسی قوی برای عبور از چالش های ساختاری، رفع نواقص قانونی و تخصیص بودجه کافی دارد. همان گونه که رئیس کل دادگستری استان تهران اشاره کرده است: "کلید مقابله با آلودگی هوا؛ اجرای قانون هوای پاک است" .

آینده تهران در گرو تصمیماتی است که امروز گرفته می شود. یا باید شاهد ادامه روند فعلی و تشدید بحران آلودگی هوا باشیم، یا با سرمایه گذاری جسورانه در توسعه مترو و حمل ونقل عمومی، هوایی پاک تر و شهری قابل زندگی تر برای نسل های آینده به ارمغان آوریم. انتخاب با ماست.

* مدرس دانشگاه و پژوهشگر