فصل جدیدی در ترانزیت ریلی ایران با کشورهای آسیای میانه آغاز شده است. این ادعای پایگاه اطلاع رسانی وزارت راه و شهرسازی پیرامون امضای تفاهم نامه همکاری ریلی میان جمهوری اسلامی ایران و تاجیکستان است.

این تفاهم نامه در جریان سفر محمدرضا عارف، معاون اول رئیس جمهور کشورمان به «دوشنبه» و با حضور جبارعلی ذاکری، معاون وزیر راه و شهرسازی و مدیرعامل راه آهن و میرزاعلیف کمیل جمعه خان، مدیر مؤسسه واحد دولتی راه آهن تاجیکستان به امضا رسیده است. آنطور که رسانه ها گزارش داده اند، این تفاهم نامه که با هدف استفاده بهینه از ظرفیت های موجود و افزایش حمل ونقل ریلی بین المللی صورت گرفته، به واگن های ایرانی اجازه می دهد تا در شبکه ریلی تاجیکستان تردد کنند. همچنین اعزام واگن های ایرانی از شبکه ریلی تاجیکستان به سایر راه آهن ها از دیگر بندهای این تفاهم نامه است.
به گزارش تین نیوز به نقل از روزنامه اقتصاد سرآمد، جمهوری اسلامی ایران در دولت چهاردهم و دوره ریاست جمهوری مسعود پزشکیان، به وضوح در حال تقویت سیاست های اقتصادی برپایه دیپلماسی ترانزیتی خود در میان کشورهای آسیای مرکزی است. به نظر می رسد تمرکز اصلی تعاملات منطقه ای ایران در این دوره بر توسعه روابط تجاری و زیرساخت های لجستیکی حمل ونقل قرار گرفته؛ امری که به اعتقاد بسیاری از رسانه ها با راهبرد «نگاه به شرق» ایران هماهنگ است. در این میان گروهی از کارشناسان نیز معتقدند که شبکه جاده ای و ریلی ایران، همراه با بنادر، مزیتی راهبردی برای همکاری با جمهوری های محصور در خشکی آسیای مرکزی فراهم می کند؛ مزیتی که به نظر می رسد این روزها بیش از گذشته موردتوجه کشورهای منطقه آسیای میانه قرار گرفته است.

اهمیت ترانزیت خارجی ایران با آسیای میانه

حمل و نقل و ترانزیت را می توان به عنوان یکی از مهم ترین ارکان و زیرساخت های تجاری برای توسعه صادرات،کسب درآمدهای ارزی، ایجاد ارزش افزوده، ایجاد فرصت های شغلی، رشد و توسعه اقتصادی، افزایش امنیت ملی، تقویت مناسبات بازرگانی، امنیتی و همگرایی اقتصادی و سیاسی با کشورهای منطقه به شمار آورد.
موقعیت ممتاز جغرافیایی، همسایگی با ۱۵کشور منطقه با امکان صادرات و واردات متنوع، توان اتصال همسایگان شمالی و کشورهای آسیای مرکزی به همسایگان جنوبی،کشورهای آفریقایی و آب های آزاد، جمعیت قابل توجه و تولیدات متنوع همسایگان شمالی از جمله پنبه، غلات و نیاز همسایگان جنوبی به این محصولات و مزیت های ترانزیتی مسیر ایران از جمله کوتاهی، امنیت و ارزانی نسبت به سایر رقبا، همگی بیانگر امکان استفاده از ۵۰درصد ظرفیت خالی ترانزیتی است.
علاوه بر توانمندی های عنوان شده، استفاده از ابزارهای مدیریت بازاریابی و راهبردی توسط مدیران مسئول با توجه به خواسته ها، نیازها و رفع مشکلات مشتریان ترانزیتی کشور جهت افزایش انگیزه مشتریان در انتخاب مسیر ترانزیتی ایران، تدوین راهبردهای کوتاه مدت و بلند مدت از جمله گسترش کریدورهای ترانزیتی کشور از طریق پررنگ کردن جایگاه کریدور شرق به غرب با اتصال مسیر جاده ای و راه آهن ایران به کشور چین از مسیر کشورهای افغانستان، تاجیکستان و قرقیزستان علاوه بر خروج از انحصار ترانزیتی کشورهای ترکمنستان و ازبکستان در آسیای مرکزی موجب کاهش هزینه های ترانزیتی، کاهش مشکلات صادرکنندگان ایرانی در ترانزیت کالا به کشورهای مذکور، افزایش سهم ترانزیتی کشور و در نتیجه رشد و توسعه روابط اقتصادی و بازرگانی ایران با کشورهای منطقه می شود.

کشورهای آسیای مرکزی در لیست شرکای اقتصادی ایران

تحریم های بین المللی همچنان مانع اصلی برای ادغام کامل ایران در ساختار اقتصادی آسیای مرکزی باقی مانده اند. با وجود نزدیکی جغرافیایی و ظرفیت های قابل توجه منابع طبیعی، حجم کل تجارت دوجانبه هنوز نسبتاً پایین است؛ تنها کمی بیش از ۱.۵میلیارد دلار. هرچند این رقم در سال های اخیر اندکی افزایش یافته ، اما هدف ایران افزایش تجارت با ازبکستان تا چهاربرابر (۲ میلیارد دلار)، با قزاقستان و تاجیکستان هرکدام تا یک میلیارد دلار و افزایش ۳۰درصدی تجارت با ترکمنستان است.
در مقابل، کشورهای آسیای مرکزی نیز در جست وجوی بازارهای مصرفی جدید و مسیرهای کارآمدتر برای اتصال به اقتصادهای بزرگ جهان هستند. ایران ترکیبی از این دومزیت را در خود دارد و به همین دلیل به یک شریک ارزشمند منطقه ای برای آن ها تبدیل شده است. افزون بر این، ایران دارای توانمندی های فنی و علمی در حوزه های مهندسی، انرژی، کشاورزی، صنایع شیمیایی و داروسازی بوده و زیرساخت های سرمایه گذاری برای تولید مشترک را نیز داراست.
شبکه گسترده حمل ونقل زمینی و ریلی ایران، در کنار بنادر مهم در اقیانوس هند، ایران را به شریک کلیدی برای جمهوری های آسیای مرکزی تبدیل کرده است. تهران نقش محوری در پل زمینی اوراسیا ایفا می کند که چین و اروپا را از طریق راه آهن به هم متصل می کند. همچنین چندین مسیر زمینی شرق به غرب از طریق ایران عبور می کنند که کشورهای آسیای مرکزی را نیز در بر می گیرد. از جمله این مسیرها می توان به کریدور ریلی چین-قزاقستان-ازبکستان-ترکمنستان-ایران-ترکیه-اتحادیه اروپا و مسیر چین-قرقیزستان-ازبکستان-ترکمنستان-ایران-ترکیه-اتحادیه اروپا (با استفاده از روش های چندوجهی حمل ونقل) اشاره کرد.
ترانزیت آسیای مرکزی برای ایران نیز حیاتی است، زیرا تهران در حال بازنگری جهت گیری تجاری خود به سوی شرق است. توافق نامه تجارت آزاد کامل میان ایران و کشورهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا از تاریخ ۱۵مه۲۰۲۵ اجرایی شد؛ توافقی که کاهش شدید تعرفه های گمرکی بر اکثر کالاها را در پی دارد. همچنین باید در خاطر داشت که روسیه، به عنوان اقتصاد غالب در اتحادیه اوراسیا و با گردش تجاری ۴.۸میلیارد دلاری با ایران در سال۲۰۲۴، بیشترین سود را از این توافق خواهد برد.
با وجود این، چین همچنان بزرگ ترین شریک تجاری ایران در شرق محسوب می شود. تجارت دوجانبه غیرنفتی میان دوکشور در سال گذشته (براساس تقویم ایرانی، پایان یافته در ۲۰مارس۲۰۲۵) ۳۴.۱میلیارد دلار ارزش داشته است. به احتمال زیاد، توسعه کریدورهای حمل ونقل از طریق آسیای مرکزی همچنان یکی از موضوعات کلیدی در روابط ایران و چین باقی خواهد ماند و کانون توجه ویژه در آینده خواهد بود.

اهمیت توسعه ریلی برای تسهیل ترانزیت

ایران از طریق مرزهای خاکی یا آبی با پانزده کشور همسایه است که وجود این تعداد کشور، دسترسی به سواحل خزر و مرزهای آسیای میانه و قفقاز در شمال و دسترسی گسترده آن به سواحل راهبردی خلیج فارس، تنگه هرمز و سواحل مُکران در جنوب، باعث شده تا این کشور در نقشه ژئوپلیتیک جهانی برای ساماندهی به مبادلات چندهزار میلیارد دلاری منطقه و فرامنطقه، از موقعیتی بی نظیر نسبت به سایر کشورها برخوردار باشد.
کارشناسان بر این باورند، واقع شدن ایران در میانه کمربند اتصالی شرق به غرب به عنوان یکی از کوتاه ترین و ایمن ترین راه های دسترسی حمل ونقل و تجارت کالا بین دوقطب اقتصادی یعنی چین و اروپا در کنار تنوع کریدورهایی که از مسیرهای دریایی، جاده ای، ریلی و هوایی ایران عبور می کنند، موقعیت استراتژیک منحصربه فردی را ایجاد کرده تا ظرفیت ایران تنها به کریدور شمال-جنوب و سایر دسترسی های منطقه ای محدود نشود.
موقعیت ترانزیتی ایران، همواره به عنوان یکی از کوتاه ترین و ارزان ترین مسیرهای ترانزیتی در جهت های مختلف شناخته می شود و خطوط راه آهن ایران که با ۱۵هزار کیلومتر شبکه ریلی مسیرهای اصلی، فرعی و آنتن ها، اهمیت دوچندانی در این امر دارند. اگر شبکه داخلی خطوط ریلی ایران به تکامل واقعی خود از طریق ایجاد، بهبود و توسعه زیرساخت های شبکه ریلی کشور برسد، موجب می شود تا کریدورهای عبوری از ایران به عنوان کریدورهای توسعه ای یا اقتصادی شناخته شده و موجب جریان انتقال وسیع ظرفیت تجارت منطقه در محدوده جغرافیایی ایران و رشد و توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور شود.

ظرفیت های دارایی ۳۰میلیارد دلاری راه آهن ایران

مهدی باقری، کارشناس ترانزیت نیز عنوان کرد که در کنار توسعه سخت افزاری خطوط ریلی، باید نگاه نرم افزاری به راه آهن داشته باشیم. در حال حاضر، دارایی راه آهن کشور ۳۰میلیارد دلار ارزش دارد که با همکاری بخش غیردولتی و رویکرد توسعه نرم افزاری، می توان درآمد ارزی سالانه برای کشور به همراه داشته باشد.
باقری تصریح کرد: به طور مثال، راه آهن ترنس سیبری روسیه یا راه آهن قزاقستان که در مسیر کریدور شرق-غرب، قرار گرفته اند، به عنوان یکی از سازمان ها یا شرکت های حائزاهمیت در اقتصاد و سیاست این کشورها تاثیر دارند، به طوری که رئیس راه آهن آن ها، در زمان ریاست یا پس از آن مسئولیت معاون نخست وزیر یا نخست وزیری آن کشور را برعهده می گیرد.
این کارشناس ترانزیت در انتها افزود: ایران با داشتن موقعیت جغرافیایی ممتاز و شبکه ریلی در حال توسعه، می تواند به عنوان هاب ترانزیتی اوراسیا شناخته شود که با رفع چالش ها و سرمایه گذاری در زیرساخت ها و توسعه رویکرد نرم افزاری و ارتقای بهره وری در حمل بار، کشور می تواند از فرصت های بی نظیر خود در عرصه ترانزیت بین المللی بهره برداری کند.