مزایای بالقوه کریدورها برای ایران
در ایران نگاه مسلط به مسئله کریدورهای منطقه خاورمیانه، آن است که ایجاد گذرگاه های جدید، باعث کاهش مزیت ژئوپلیتیک ایران شده و درآمدهای ترانزیتی به کیسه کشورهای همسایه خواهد رفت، با این وجود سرمایه گذاری کشورهای همسایه در زیرساخت های حمل ونقل و ترانزیت حجم کالای بیشتر از طریق منطقه خلیج فارس می تواند مزایایی نیز برای ایران به ارمغان آورد.
موقعیت جغرافیایی منحصربه فرد خلیج فارس در ارتباطات میان قاره ای، یکی از دلایل دگرگونی های شتابان ژئوپلیتیکی در این منطقه است. در سال های گذشته و همزمان با تشدید رقابت های بین المللی به منظور باز کردن جای پایی بزرگتر در اقیانوس هند و خلیج فارس میان ایالات متحده و متحدانش در دنیای غرب از یک طرف و چین ، روسیه و هند از طرف دیگر، خلیج فارس اهمیت تازه ای نه تنها از جنبه نظامی - امنیتی بلکه از منظر اقتصادی یافته است .
به گزارش تین نیوز به نقل از دنیای اقتصاد، بدیهی است که تغییرات در حوزه کریدورها از جنبه های مختلف بر اقتصاد ایران تاثیرگذار است. در ایران نگاه مسلط به مسئله کریدورهای منطقه خاورمیانه، آن است که ایجاد گذرگاه های جدید، باعث کاهش مزیت ژئوپلیتیک ایران شده و درآمدهای ترانزیتی به کیسه کشورهای همسایه خواهد رفت، با این وجود سرمایه گذاری کشورهای همسایه در زیرساخت های حمل ونقل و ترانزیت حجم کالای بیشتر از طریق منطقه خلیج فارس می تواند مزایایی نیز برای ایران به ارمغان آورد.
در همین رابطه، مرکز بررسی های اقتصادی اتاق بازرگانی تهران، در یک گزارش پژوهشی با عنوان «ژئواکونومی جدید منطقه خلیج فارس با تاکید بر پیامدهای راه اندازی کریدورهای جدید» چالش ها و مزایای 4 کریدور تاثیرگذار بر اقتصاد ایران را موردبررسی قرار داده است. بر اساس این گزارش، افزایش ثبات در منطقه، کاهش رقابت های مخرب و افزایش همکاری بین کشورهای منطقه و اعتلای جایگاه ایران در زنجیره ارزش جهانی، تنها بخشی از مزایای توسعه کریدورهای خاورمیانه، برای ایران است.
مسیر ابتکاری آمریکا
یکی از جدیدترین مسیرها که از طریق آن کالا به اروپا ارسال می شود، کریدور هند - خاورمیانه - اروپا است. سال گذشته در نشست گروه٢٠ در سپتامبر٢٠٢٣، کشورهای هند، عربستان، امارات متحده عربی ، اسرائیل با حمایت آمریکا از این کریدور با هدف تقویت توسعه اقتصادی از طریق اتصال و یکپارچه سازی بین جنوب آسیا، خلیج فارس و اروپا رونمایی کردند.
برخی معتقدند کریدور هند - خاورمیانه - اروپا برای حمل ونقل اقتصادی نیست و برای ایجاد صرفه ، لازم است تعاریف اقتصادی دیگری مانند ایجاد شهرک های صنعتی ، مسیر فیبرنوری و نقل و انتقالات انرژی حول آن شکل گیرد. با همه این ها رونق این کریدور فرصت های قابل توجهی برای ایران به وجود می آورد؛ الحاق ایران به این کریدور در آینده و بهره مندی از مزیت های آن، افزایش ثبات منطقه به دلیل تقویت مزایای وابستگی متقابل و متوازن کردن نفوذ چین و آمریکا از طریق افزایش نفوذ هند، از جمله مهم ترین مزایای کریدور هند - خاورمیانه - اروپا برای اقتصاد ایران محسوب می شود. در مقابل تقویت جایگاه اسرائیل در زنجیره تامین جهانی ، احتمال حذف ایران از مسیر ترانزیتی کلیدی، کاهش وابستگی حمل ونقل جهانی به ایران و اتصال کشورهای عربی حوزه خلیج فارس و اسرائیل به شاهراه امن و مرکز ثقل جهانی از جمله مهم ترین مخاطرات کریدور جدید برای اقتصاد ایران محسوب می شود.
مسیر توسعه همسایه غربی
عراق یکی از مهم ترین شرکای تجاری ایران محسوب می شود و از این جهت بررسی وضعیت توسعه زیرساخت های این کشور اهمیت زیادی دارد. کریدور «جاده توسعه» با عبور از ١٠ استان عراق (شامل اقلیم کردستان) و رسیدن به دریای مدیترانه از طریق مرسین ، عراق را به اروپا متصل می کند. هدف اصلی این کریدور، اتصال بالقوه بندر بزرگ فاو به اروپا (١٢٠٠ کیلومتر) از مسیر ترکیه و تبدیل عراق به مرکز اصلی انتقال مقادیر زیادی کالا میان آسیا و اروپا و شرق و غرب است .
عراق برای این پروژه حدود ١٧ میلیارد دلار هزینه کرده و در حال ساخت بلندترین تونل زیردریایی خاورمیانه است .
موقعیت جغرافیایی منحصربه فرد خلیج فارس در ارتباطات میان قاره ای، یکی از دلایل دگرگونی های شتابان ژئوپلیتیکی در این منطقه است . در سال های گذشته و همزمان با تشدید رقابت های بین المللی به منظور باز کردن جای پایی بزرگتر در اقیانوس هند و خلیج فارس میان ایالات متحده و متحدانش در دنیای غرب از یک طرف و چین ، روسیه و هند از طرف دیگر، خلیج فارس اهمیت تازه ای نه تنها از جنبه نظامی - امنیتی بلکه از منظر اقتصادی یافته است .
بدیهی است که تغییرات در حوزه کریدورها از جنبه های مختلف بر اقتصاد ایران تاثیرگذار است. در ایران نگاه مسلط به مساله کریدورهای منطقه خاورمیانه، آن است که ایجاد گذرگاه های جدید، باعث کاهش مزیت ژئوپلیتیک ایران شده و درآمدهای ترانزیتی به کیسه کشورهای همسایه خواهد رفت، با این وجود سرمایه گذاری کشورهای همسایه در زیرساخت های حمل ونقل و ترانزیت حجم کالای بیشتر از طریق منطقه خلیج فارس می تواند مزایایی نیز برای ایران به ارمغان آورد.
مهم ترین مسیر فعلی خلیج فارس، کریدور فاو است که شکل منطقه را تغییر خواهد داد و فشارهای سنگینی را نیز برای ایران ایجاد خواهد کرد؛ زیرا این کریدور می تواند در آینده مسیر خروج گاز قطر به اروپا باشد که رقیب اصلی ایران در صادرات گاز محسوب می شود.
این کریدور مسیر انتقال نفت به رژیم صهیونیستی نیز خواهد بود و عراق نیز تمایل دارد نفت خود را به واسطه همین کریدور از ترکیه به اروپا انتقال دهد. این مسیر به یک راه آهن و خطوط لوله نفت و گاز مجهز خواهد شد. علاوه بر این کریدور عراق-اروپا می تواند مشکلاتی را همچون منتفی شدن راه آهن شلمچه-بصره برای مقاصد تجاری و تشکیل ائتلاف منطقه ای برای دورزدن ایران ایجاد کند، با این حال تغییرات مثبت در عراق، منافعی را برای ایران ایجاد می کند. افزایش ثبات و رونق عراق به عنوان همسایه و یکی از مهم ترین شرکای تجاری ایران، کاهش رقابت مخرب قدرت های منطقه ای شامل ترکیه و عربستان سعودی، تکیه به منافع مشترک و ارتقای اهمیت امنیت و ثبات خلیج فارس برای قدرت های بزرگ مهم ترین مزیت های توسعه زیرساخت های عراق برای ایران محسوب می شوند.
ضربه تحریم به اقتصاد
کریدور شمال- جنوب دیگر مسیری است که اقتصاد خاورمیانه را تحت تاثیر قرار می دهد. این کریدور با عبور از کشورهای هند، ایران، جمهوری آذربایجان و روسیه ، خلیج فارس را به دریای شمال متصل می کند. هدف این کریدور، توسعه سریع اقتصادی و اجتماعی کشورها در اوراسیا و آسیای جنوبی است که منجر به بهره مندی قرقیزستان، تاجیکستان، ازبکستان و افغانستان برای اتصال به آب های آزاد می شود. در این کریدور، روسیه به دنبال آن است که با هدف تسهیل ارتباط بین هند با کشورهای ایران، روسیه ، قفقاز و آسیای مرکزی، مسیر آستاراخان - انزلی - چابهار- بمبئی را جایگزین مسیر بمبئی - کانال سوئز- هامبورگ- سن پترزبورگ کند. میزان صرفه جویی در زمان این کریدور، ٢٠ روز برآورد شده است. براساس این طرح، کشتی های هندی در بنادر مُکران (در جنوب ایران) پهلو خواهند گرفت و از طریق مسیر ریلی که از خاک ایران، جمهوری آذربایجان و روسیه می گذرد، به اروپا دسترسی خواهند داشت . میزان صرفه جویی در هزینه ترانزیت دریایی کالا از هند به اروپا، ٤٠ درصد برآورده شده است. فعال شدن این کریدور می تواند وضعیت اقتصادی استان های شرقی کشور که از نظر شاخص های اقتصادی، وضعیت مناسبی ندارند را بهبود بخشد. پیوند دادن ایران با شبکه تجارت بین المللی و بهبود منزلت ژئواکونومیک ایران، توسعه شبکه حمل ونقل و افزایش نقش آفرینی دیپلماسی سیاسی ایران در منطقه قفقاز دیگر پتانسیل های این کریدور برای اقتصاد ایران محسوب می شود.
در مقابل برخی مشکلات ساختاری باعث شده به رغم اهمیت این کریدور برای اقتصاد ایران، اجرایی شدن آن در هاله ای از ابهام قرار گیرد. مهم ترین موانع برای اجرای این طرح، بهره وری پایین ناوگان حمل ونقل ریلی و جاده ای نبود زیرساخت های مناسب بندرگاهی و ممانعت ایالات متحده از تشکیل کریدور به دلیل انتفاع ایران از آن است.
جایگزینی برای مسیر ترکیه
کریدور خلیج فارس دریای سیاه، مسیر دیگری است که می تواند باعث تقویت همکاری های اقتصادی بین ایران و منطقه قفقاز شود. این کریدور از طریق گذر از ارمنستان یا جمهوری آذربایجان، خلیج فارس و جنوب ایران را به بنادر پوتی و باتومی گرجستان در دریای سیاه متصل می کند.
هدف این طرح، تکمیل کریدورهای موجود در راستای راهبرد توسعه دیپلماسی اقتصادی ایران و تکمیل کریدور شمال-جنوب است . مسائلی همچون تشتت در اهداف و تعدد تضادهای سیاسی میان کشورهای ذی نفع در این طرح و بی ثباتی بالقوه در دو دریای هدف طرح، یعنی خلیج فارس و دریای سیاه، باعث کاهش مزیت این کریدور خواهد شد.
در مقابل کاهش وابستگی ترانزیتی به ترکیه ، تقویت روابط با اتحادیه اقتصادی اوراسیا و اعتلای جایگاه ایران در زنجیره های تامین جهانی می تواند باعث افزایش تمایل سیاستگذاران ایرانی برای توسعه این پروژه شود.
در نهایت گزارش اتاق بازرگانی تهران نتیجه می گیرد که هرچه کشورهای پیرامونی ایران از جمله در خلیج فارس بیشتر با زنجیره های تامین جهانی ادغام شوند، ایران شانس بیشتری برای ثبات سیاسی ، رونق اقتصادی و در نتیجه مناسبات تجاری پایدار خواهد داشت .
همچنین باید این نکته را درنظر داشت که اجرایی شدن هرکدام از این پروژه ها مستلزم طراحی یک بازی همکارانه بین بازیگران منطقه است. بدون یک اتفاق نظر منطقه ای و با حذف یکی از قدرت های اصلی ، کریدورهای ارتباطی از امنیت و ثبات بلندمدت برخوردار نخواهند بود.
از آنجا که گسترش کریدورها یکی از الزامات توسعه زنجیره های تامین بین المللی است ، دولت های منطقه خلیج فارس باید راهی برای مذاکرات پیوسته به منظور اعتمادسازی و مشارکت با یکدیگر بیابند.
رقابت های حذفی یا پیروی از قطب بندی های جدید نه تنها ثبات ضروری برای گذرگاه ها را از بین می برد، بلکه کارآمدی آنها در میان مدت را به شدت کاهش می دهد.
