هر کارگر، یک لوکوموتیو اندوه

هیچ وقت یادم نمی رود! با همین اخوی اوسط بودیم. ایستگاه راه آهن مشهد. گیت قطار مشهد_تهران باز شده بود و ملت هجوم آورده بودند توی صف. انگار که اگر هجوم نیاورند، مثل شاطر آقا که در نانوایی ناگهان داد می زند: «نفر آخر کیه؟ هر کی اومد بگو وانسته دیگه؛ خمیر تموم شد!»، یک نفر ممکن است داد بزند دیگر در صف نایستید قطار پر شد ! من و اخوی آن آخر ایستاده بودیم و اختلاط می کردیم. یکهو صدای گریه بلند شد! صدایی که توجه همه را به خود جلب کرد. ما را هم. همین طور که صف پیش می رفت ما هم به صاحب صدا رسیدیم. جوانی رشید و قدبلند که به قاعده یک سر و گردن از من و اخوی بلندتر بود داشت های و های گریه می کرد. مادرش هم زانوی غم بغل کرده بود و توی بغل پسرش داشت زار می زد. این وسط مرد بیچاره! با نگاهی غمین خداحافظی همسر و پسرش را به نظاره نشسته بود. از خدا که پنهان نیست از شما چه پنهان من و اخوی خنده مان گرفته بود. کمی هم آن وسط جوک گفتیم. طبیعی هم هست ما از آن خانواده هایش بودیم که باید مرد جنگی می شدیم. مرحوم ابوی همیشه می گفت: من متوجه نشدم بچه ها کی بزرگ شدند؟ کی درس خواندند و کی دانشگاه رفتند و کی سربازی؟ اصلا زمان ما، همه همین طور بودند. مردم یک سر داشتند و هزار سودا. بچه ها هم اهل زاری و گریه و این حرف ها نبودند. جان سخت بودند. خودشان می رفتند و خودشان هم می آمدند. والدین تا به خودشان می آمدند طرف شده بود 25 سال و باید ازدواج می کرد! همه این طور بودند... .

پیرمرد دریا

پسرک توی بغل مادرش داشت اشک می ریخت و مادر هم زار می زد. آن سوتر پیرمرد با گام های سنگین چند چمدان و ساک روی گاری دوچرخش گذاشته بود و داشت سمت گیت می رفت. کارش همین است؛ باربر مسافران راه آهن یا هر نام دیگری که روی آن می گذارید.

جثه ای بزرگ ندارد. موهایش سفید شده و عبور سال ها را در ثانیه ای تجربه کرده است. چند خط عمیق روی پیشانی افتاده است و بین دو ابرو شکافی عمیق خودش را نشان می دهد. با انحنایی که دارد، انگار دارد توی صورت پیرمرد می رقصد. پیرمرد، اخمی توی ابروهایش انداخته که چهره اش را جذاب تر می کند. با همان هیبت جدی، از کنار پسرک که با لباس سربازی توی بغل مادرش دارد اشک می ریزد می گذرد و ناپیدا از آنها، سری هم به علامت افسوس تکان می دهد و عبور می کند. انگار او برخلاف من و اخوی که خیلی ناشیانه لبخندی بر لب داریم و دهانمان می جنبد، توی دلش دارد این سؤال را مطرح می کند: «چه شد که بچه ها در دوره ای که نه جنگ است و کلی هم امکانات وجود دارد به اینجا رسیده اند که برای رفتن به دوره آموزشی و دوری از خانواده اشک می ریزند؟». این سؤالِ ناطرح پیرمرد را در ناصیه اش می شد خواند.

به سمت قطار که می رفتم پیرمرد را گیر آوردم. داشت آهسته و به آرامی با پاهایی که انگار لنگ می زند، گاری اش را هل می داد. فقط برای اینکه سر صحبت باز شود، پرسیدم: حاجی چی شد که به اینجا رسیدیم؟ با تعجب توی صورتم نگاه کرد. انگار که توی این دنیا نبود و از وسط جدال یاد و خاطراتش کشانده باشمش بیرون، گفت: چی؟ گفتم: سربازی؛ اونم الان؛ مگر گریه داره؟ لبخند زد و گویی که مسئله را گرفته باشد شروع کرد از دورانی که خودش و هم قطارانش سرباز بوده اند، تعریف کرد.

اهل شمال است. از سرزمین دریا آمده و حالا اینجا مجاور شده است. می گفت: قسمت این بود. نمی دانم چه شد که یکهو از شمال بلند شدم و آمدم اینجا. بعد هم کار کردم و ازدواج. به گمانم امام رضا (ع) من را طلبید. حالا بیشتر از 30 سال است که اینجا هستم. پسر و دخترم را عروس و داماد کرده ام و خودم هم روزگار را می گذرانم. درباره کارش پرسیدم. می گفت: کار سختیه. کار هرکس نیست. باید با مردم سروکله بزنی. طرف حسابت از یک طرف مردم هستند و از یک طرف هم پیمانکار. جواب هر دو طرف را باید بدهیم. بعضی وقت ها آدم ها عجله دارند. من هم که سن و سالی دارم و نمی توانم پا به پای آنها راه بروم. چرخ هم سنگین است. حالا چرخ باز خیلی مشکلی نیست، لاستیک بادی دارد راحت است، اما همین که چمدان ها را جابه جا کنی، توان می خواهد که من ندارم. باید بازنشست شوم. خودم این را حس می کنم. دیگر توانی برایم نمانده. پیرمرد در همین حال جمله ای را می گفت که البته نخستین بار نیست که شنیده ام. اینکه دوست نداشت اسمش را بیاورم. گفتم: کربلایی صدایت بزنم خوب است؟ لبخند زد و سری به علامت تأیید تکان داد.

دو خط آمار

راه آهن بدون هیچ شک و شبهه ای از مهم ترین بخش های حمل ونقل بین شهری است. اتوبوس و هواپیما هرچند بخشی از وظیفه نقل و انتقال مسافران بین شهری را بر عهده دارند اما قطار به عنوان وسیله ای مطمئن تر، طرفدارهای پروپاقرصی در میان مسافران بین شهری دارد تا جایی که امروز به رغم گران شدن بلیت قطار، حاضرند پول صندلی هواپیما را بدهند اما با قطار مسافرت کنند. اینکه این موضوع چه دلایلی دارد، جای خود، اما در بدوی ترین نتیجه گیری، به نظر می رسد امنیت قطار نسبت به دیگر وسایل مسافرتی و اینکه نه مشکلات جاده ای وجود دارد و نه نگرانی های سفر هوایی، طرفداران سفر با قطار را روز به روز افزایش می دهد. این افزایش در آمارهای رسمی هم دیده می شود.

مطابق گزارش های رسمی که از سوی معاونت برنامه ریزی و مدیریت منابع وزارت راه و شهرسازی منتشر شده است، در هشت ماهه ابتدایی سال 1401، 19.5 میلیون نفر مسافر از طریق ناوگان ریلی جابه جا شده اند. این عدد برای جابه جایی مسافر در هشت ماهه مشابه سال 1400، 12.5 میلیون نفر بوده است. یعنی 54 درصد مسافرت ها با ناوگان ریلی کشور در مدت مشابه افزایش داشته است. ناوگان ریلی طی سال ۱۴۰۰ در مجموع ۲۱ میلیون مسافر را جابه جا کرده است.

همین چندی پیش در اول آبان، مصطفی نصیری ورگ مدیرکل راه آهن خراسان اعلام کرد: بیش از ۹ میلیون و ۷۰۰ هزار زائر و مسافر در هفت ماهه نخست سال ۱۴۰۲ در مسیرهای منتهی به مشهد مقدس که از ۲۷ شهر و مرکز استان صورت پذیرفته، در اداره کل راه آهن خراسان جابه جا شده اند که نسبت به مدت مشابه سال قبل رشد دودرصدی داشته است. اینها همه یعنی اینکه روز به روز دارد به تعداد مسافران شبکه ریلی کشور افزوده می شود و قطار 

به عنوان یکی از مهم ترین وسایل نقلیه بین شهری، جای خود را در ناوگان حمل ونقل تثبیت کرده است. اینها بخشی از ماجراست اما بخش دیگر این موضوع، ایستگاه های راه آهن است. ایستگاه هایی که هر یک به تناسب باید خدماتی مطابق استاندارد ارائه دهند.

یکی از این بخش ها که به ویژه در ایستگاه های بزرگ مثل تهران، مشهد، اصفهان و... فعال است و خدمات ارائه می کند، بخش حمل بار مسافری است. همان هایی که برای سامان جابه جایی چمدان و بار همراه مسافر تدارک دیده شده اند. معمول این است که در ایستگاه ها برای ارائه خدمات حمل بار مسافر، اعلام مزایده می شود و پیمانکاران با انجام تشریفات قانونی و طی مراحل اداری، به ارائه خدمت در این زمینه می پردازند. مسیر هم این طور است که غرفه خدمات باربری باید در سه شیفت فعال باشد. پیمانکار هم تعدادی نیروی اداری مثل اپراتور (سفارش گیرنده) و... استخدام می کند. کارگران چرخ به دست مهم ترین بخش این خدمت هستند. مردانی که با گاری های چرخ دار بار مسافران را از ایستگاه یا از پای ماشین تا پای قطار حمل می کنند.

آمار افزایش تعداد مسافران شبکه ریلی کشور این نتیجه ابتدایی را به دست می دهد که میزان بار حمل شده مسافران توسط باربرهای داخل ایستگاه راه آهن به قاعده باید افزایش داشته باشد و به همان ترتیب، میزان درآمد کارگران این باربری ها نیز باید افزایش پیدا کند؛ اما گفت و شنود با کارگران این بخش، اوضاع معیشتی چندان مناسب را میان آنها نشان نمی دهد. اوضاعی که انتظار طبیعی این است با افزایش تعداد مسافران باید میزان بهره مندی آنها را از رفاه و درآمد افزایش دهد.

باربر دم بخت

بلندگوی ایستگاه دارد یکی یکی قطارهای خروجی را اعلام می کند. حدود 30 سال دارد، لاغر اندام. گونه هایش بیرون زده و کمی تیره رنگ است. اسمش محمد است. گاری دو چرخش را به صورت عمودی پارک کرده و به آن تکیه داده است. دارد آن دور دست ها را تماشا می کند. انگار که در افق ایستگاه محو شده است.

محمد نامزد دارد. می خواهد ازدواج کند. واژه ای به سمت حواسش پرت کردم. شیشه تنهایی اش ترکی خورد و به خودش آمد. «کشتیات که غرق نشده مرد؟». این را گفتم و مطابق معمول جواب داد. گفت: ای آقا! کشتیمون کجا بوده. آه نداریم با ناله سودا کنیم. شما داری از کشتی حرف می زنی؟ به نظرم سیری زده زیر دلت! این را گفت و از غار تنهایی اش بیرون آمد. سرکی کشید و آهی و حسرتی. شاید او را از درون رؤیایی شیرین بیرون آورده بودم. شاید فرهادِ قصه داشت تیشه بر بیستون مشکلات می کوفت تا راه چاره ای برای بردن شیرین رؤیاهایش پیدا کند. البته اگر دست تقدیر خسروی مراد را به کابین شیرین نفرستد.

داستان این جوان ها همیشه این طور آغاز می شود. جوانی عاشق که می خواهد به سمت آینده گام بردارد و گاه بدود، اما پای رفتنش به مشکلات بند می شود و سکندری می خورد و زمین! بعد که بلند می شود، می بیند لنگ شده است و توان راه رفتن ندارد. این داستان خیل آدم هایی است که داستان مکرر رفتن و نرسیدن شان خانه به خانه نقل می شود و گاه گُر می گیرد و آتش می شود و از جایی که نباید سر درمی آورد. مثل کبریتی که به کاه می کشید. محمد داستان زندگی اش مثل داستان بسیاری دیگر از جوان هاست. دل که به دلش دادم، یکی دو تا شوخی بزرگسالی هم که کردم، یخش باز شد و سفره دل هوار کرد: سه ساله نامزدم. نامزد که می گم منظور این نامزدی حالایی ها نیست که با هم خوش و بش می کنند و دوتایی قرار می ذارن. نامزد سنتی. کاملا رسمی؛ یعنی یک مراسم کوچک گرفتیم و قندی هم شکستیم. قرار شد اوضاع را بهتر کنم و برویم سر خانه و زندگی. راستش بهتر نشد که هیچ، روز به روز دارد بدتر می شود. خودم دارم خجالت می کشم؛ یعنی دیگر توان نگاه کردن توی روی پدر زنم را ندارم.

می گفت: دختر بچاره گناه که نکرده گیر من افتاده. خدا را هم خوش نمی آید. من هم هر روز می گویم دریغ از دیروز. اوضاع بدجوری به هم پیچیده. درباره کار و بارش می گفت: ما اینجا درصدی کار می کنیم. یک جدول داریم. مثلا اگر من ماهی صد بار را جابه جانم، 40 درصد کرایه متعلق به من است و 60 درصد متعلق به پیمانکار. اگر 200 بار را جابه جا کنم، این عدد مثلا می شود 50 درصد و همین طور این عدد تغییر می کند.

آن طور که محمد می گفت، نمی شود روی این کار و درآمد ثابتش حساب کرد. البته طبیعی هم هست، وقتی کار پورسانتی باشد و درصدی، ثبات تنها چیزی است که در درآمد وجود ندارد: خیلی روی درآمد ثابت نمی شود حساب کرد. گاهی خوب است و گاهی بد. بدی اش هم به نظرم دلیل دارد. مردم پول ندارند. این را می شود فهمید. شما خودت وقتی پول توی جیبت هست، برایت مهم نیست. یکی را صدا می زنی تا چمدانت را حتی اگر سنگین هم نباشد، برایت تا پای قطار بیاورد؛ اما وقتی خودت گرفتاری، 50 هزار تومان هم 50 هزار تومان است. منظور این نیست که کرایه این قدر است. کرایه ما مشخص است؛ اما برای پرداخت کننده گاهی مبالغ این چنین هم اهمیت پیدا می کند.

حرف های محمد که یک سوزی در آن وجود دارد، می رود توی گوشم. خودش را تا مغز بالا می کشد و قدرت تحلیلم را به کار می گیرد. راست می گفت. توی جامعه هم این را می شود دید. اینکه شما برای کرایه ماشین چانه می زنی. اینکه راننده تاکسی گاهی بیشتر از چیزی که باید بگیرد، می گیرد حتی هزار تومان. اینکه پمپ بنزین می روی و اپراتوری کارتت را می گیرد و قیمت را به بالا رند می کند تا اندک اندک، مقداری شود. اینکه گاه فرد مسافتی طولانی باری سنگین را به دوش می کشد تا شاید کمتر هزینه کند. اینها همه نشانه نداشتن است. نشانه مجبوری. اگر هم معلمان اخلاق بنشینند و آن اپراتور پمپ بنزین را شماتت کنند و فریاد وا اخلاقا سر دهند که ای وای اخلاق از جامعه رخت بسته، شاید بتوان این پاسخ را داد: آنچه شیران را کند روبه مزاج/ احتیاج است، احتیاج است، احتیاج.

وضع معیشتی به واقع بد است. این را از روی گفت وگوهای دونفره یا چندنفره در محل کار و... می شود فهمید. از روی آمارها هم. همین چند روز پیش یکی از کارشناسان درباره وضع سرانه غذایی در ایران حرف می زد و داشت با دیگر کشورها مقایسه می کرد. مطابق آنچه او می گفت، وضع معلوم بود و نیاز به سیاه نمایی نداشت. حرف های محمد هم همین را می گفت؛ اما او خیلی قابل لمس تر. اینکه آن کارشناس حرف می زد و اظهار شگفتی می کرد، حرف بود، شنیده بود؛ اما محمد از تجربه زیسته خود می گفت: من 8.5 میلیون تومان فقط کرایه خانه دارم؛ آن هم در خیابان مولوی. حتما به من اجازه می دهید، خورد و خوراک هم داشته باشم. به نظر شما چقدر؟ ماهی دو میلیون تومان بخورم خوب است؟ این می شود 10.5 میلیون تومان. حالا هزینه رفت وآمدم جای خود. پیاده می روم و می آیم. اصلا با اتوبوس. اصلا سر اتوبوس رانی را کلاه می گذارم و کارت نمی کشم. این می شود حداقل درآمدی که من باید داشته باشم تا بتوانم خودم را به سر ماه بکشانم؛ اما من چقدر درمی آورم. یک ماه شش تومان، یک ماه دیگر حالا نهایتا هشت تومان؛ یعنی من اگر قرار باشد همین کار را انجام دهم، ماهی حداقل چهار تا پنج میلیون کسری دارم. این را باید چه کار کنم؟ شما جای من. من درآمدم را به مسئولان می دهم، آنها این پول را از من بگیرند، خرج من را بدهند. من راضی ام. هرچه درآمد دارم، می دهم آنها به جای من سبد کالا بدهند و اجاره خانه بدهند. هزینه ایاب و ذهاب بدهند. اگر هم وقت کردند، یک پولی کنار بگذارند تا بتوانیم پس انداز کنیم و اگر شد زن مان را به خانه بیاوریم و اگر هم باز وقت شد، بتوانیم بچه ای بیاوریم و زندگی را پیش ببریم.

محمد اینها را با عصبانیت می گفت. رگ گردنش بیرون زده بود و انگار گرگی باشد که می خواهد گوسفند را بدراند، با غیظ حرف می زد. او آن طور که خودش می گفت مجبور است برای تأمین کسری هزینه ها، کار دومی هم داشته باشد. کاری در جایی دیگر، شیفتی دیگر و با یک خستگی مضاعف.

گمنامی مدل ایرانی

این کشور گاه کشور عجایب می شود. عجیب؛ یعنی گاه صحبت تاوان دارد. حرف که بزنی، باید هزینه اش را بدهی. هر وقت با کسی از قشر حقوق بگیر که از طبقات پایین اقتصادی هم هستند، حرف زده ام. نگرانی همه شان این است که آقا دردسر نشود؟! محمد هم همین است. کربلایی که باید بازنشسته شود و عملا هم از چیزی نباید بترسد هم همین. همه شان می گویند آقا اسمم را نبری ها! یک وقتی دردسر نشود، حوصله اش را ندارم. این تازه جای خود، یک وقت می بینی به کسی بر می خورد و آنجا آب بیار و حوض پر کن.

سؤال این است که مگر اینها چه می گویند که باید از هزار ترفند استفاده کنی تا هویت شان لای کلمات پنهان شود. لای کلمات گم شوند تا اگر چیزی درباره حقوق و بیمه گفتند، به پیمانکار برنخورد یا مثلا مدیر سالن بر و رویش از این حرف ها خش برندارد. مگر اینها روایت زندگی هر روزه و معمول این آدم ها نیست؟ چرا باید تن و بدن شان بلرزد از اینکه با یکی حرف می زنند و بعد او می گوید اگر اجازه بدهید اینها را در گزارش استفاده کنم و او با نگاهی که التماس داخلش موج می زند، بگوید: فقط مراقب باشید برایم دردسر نشود... .