60 سال مهندسی زلزله و آیین‌نامه زلزله در ایران
در روز پنجشنبه 22 آبان 1398 اولین جلسه کمیته تدوین استاندارد 2800 با موضوع تدوین و ویرایش پنجم آیین‌نامه طراحی ساختمان‌ها در برابر زلزله، با حضور حدود 50 نفر از اعضای کمیته تدوین استاندارد 2800 در مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی برگزار شد. نگارنده که از سال 1380 عضو کمیته دائمی تدوین و بازنگری در آیین‌نامه زلزله ایران است و در دو کمیته تخصصی (پهنه‌بندی خطر و طیف طراحی زلزله) عضویت دارد، بر این باور است که فرایند تدوین آیین‌نامه زلزله از آغاز فرایندی درست بوده که در ویرایش‌های جدیدتر، آخرین دستاوردهای علمی و مهندسی در تخصص‌های مرتبط با این آیین‌نامه به‌تدریج در آن لحاظ شده و به‌روزرسانی می‌شود.
مهدی زارع اولین پیش‌نویس آیین‌نامه زلزله در ایران در سال 1343 بعد از زلزله 10 شهریور 1341 بویین‌زهرا و با دعوت روان‌شاد مهندس ابوالحسن بهنیا، رئیس وقت دفتر فنی سازمان برنامه و بودجه، از مهندس علی‌اکبر معین‌فر تهیه شد. این آیین‌نامه اولیه به‌صورت ماده 14 قانون برنامه و بودجه و به‌صورت مقررات الزامی در طرح‌های عمرانی منتشر شد.
پس از آن از سوی مؤسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران که در آذر سال 1349 آغاز به کار کرده بود، آیین‌نامه زلزله به‌عنوان فصل هشتم آیین‌نامه حداقل بار وارده بر ساختمان‌ها و ابنیه فنی- 1349 (آیین‌نامه 519) منتشر شد و به این ترتیب با کوشش‌های مهندس معین‌فر ضوابط اولیه برای مسئله طرح و اجرای ساختمان‌ها در برابر زلزله در «فصل هشتم» گنجانده شد. بعد از زلزله 25/6/1357 طبس، مشخص شد که آیین‌نامه ویژه و جداگانه زلزله برای کشور ما الزامی است، چراکه تا آن زمان فقط فصل هشتم از آیین‌نامه 519 به‌صورت مختصر به زلزله اختصاص داشت.
بعد از آماده‌شدن پیش‌نویس آیین‌نامه، تهیه‌کنندگان به هرجا مراجعه می‌کنند، اما به‌دلیل شرایط خاص به‌ویژه جنگ امکان انتشار پیدا نمی‌شود تا اینکه مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن به نیابت از طرف دولت، از انتشار این آیین‌نامه و سپس میزبانی کمیته‌های بازنگری دائمی این آیین‌نامه (تاکنون) استقبال می‌کند. با توجه به اینکه در اداره استاندارد برای هر استاندارد اختصاص‌یافته و تعریف‌شده یک شماره ارائه می‌شود و برای اینکه آیین‌نامه زلزله از لحاظ قانونی قابل چاپ و انتشار طبق ضوابط اداره استاندارد شود، شماره آن عدد بزرگی (2800) تعیین می‌شود و این در حالی است که تا آن زمان این تعداد آیین‌نامه استاندارد در کشور وجود نداشته است.
ولی تعیین این شماره بیشتر از آن جهت بوده که بعدا مجبور به افزایش و تغییر شماره نشوند. به این ترتیب نام استاندارد 2800 از سوی مؤسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران شماره‌گذاری می‌شود (1367). (البته سلسله شماره‌هایی در تعریف مؤسسه استاندارد بوده که خالی بوده‌اند یا هنوز استاندارد آن موضوع تعریف نشده بود و شماره‌ها به آنها اختصاص پیدا کرده بود که بعدا تعریف شوند؛ بنابراین باید شماره جدید از آن شماره‌های ذخیره فاصله کافی می‌داشت). به این ترتیب آیین‌نامه زلزله استاندارد 2800 توسط مؤسسه استاندارد در بند 6 تصویب نامه شماره 119138/ت 969 مورخ 27 اسفند 1367 هیئت دولت که نخست‌وزیر آقای مهندس میرحسین موسوی بود، قانونی شده و تجدیدنظر در آن را هر پنج سال یک بار بر عهده وزارت مسکن (مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن) گذارده است.
ایران از معدود کشورهایی است که آیین‌نامه زلزله مصوب هیئت وزیران دارد و طرح موضوع آیین‌نامه زلزله و تصویب آن در دولت دوم آقای مهندس موسوی نشان می‌دهد که حتی در آن زمان که در ماه‌های بلافاصله پس از جنگ تحمیلی عراق به کشورمان قرار داشتیم، چقدر اهمیت بالایی برای مسئله زلزله در نظر گرفته‌اند. این در هنگامی بود که اولویت اصلی کشور اساسا مسائل مربوط به ماه‌های اول بعد از خاتمه جنگ و بازسازی بعد از آن بوده است. آیین‌نامه زلزله ایران (استاندارد 2800) قبل از زلزله 31 خرداد 1369 منجیل (با بزرگای 7.3) موجود بود و مصوب شده بود، ولی بعد از آن زلزله و از سال 1369 نیاز به جدی‌گرفتن آن به‌صورت وسیع در جامعه حس شد و لازم‌الاجرا شد.
در زلزله پنجم دی‌ماه 82 بم که تنها زلزله ایران است که کانونش در یک پهنه شهری با حدود صد هزار نفر جمعیت قرار داشت، حدود یک‌سوم از جمعیت شهر کشته شدند و حدود دوسوم نیز مصدوم و مجروح فیزیکی و روانی شدند. در 29 آذر 1389 در 80 کیلومتری بم زلزله‌ای دقیقا با مشخصات زلزله بم تکرار شد، ولی تنها دلیل آنکه در اتفاق زلزله 1389 فقط چهار نفر کشته دادیم آن بود که زلزله در منطقه‌ای خالی از سکنه رخ داد (بااین‌حال چهار نفر از چادرنشینان در محمدآباد ریگان کشته شدند!). جدی‌شدن مسئله مقاوم‌سازی و بهسازی لرزه‌ای بافت‌های فرسوده و زیرساخت‌های کشور از بعد از زلزله 1382 بم اتفاق افتاد و برخی برنامه‌های بهسازی و مقام‌سازی بیمارستان‌ها و مدارس و شبکه‌های آب و فاضلاب شهرها مشخصا بعد از زلزله 1382 بم با جدیت بیشتری پیگیری شد.
ولی با گذشت زمان از زلزله بم جدیت این برنامه نیز در کشور کمتر شد. در 22 آذر 1396 در زلزله فارسینج کرمانشاه که با بزرگای 7.2 رخ داد، هزارو 119 نفر کشته شدند. در 21 آبان 96 در ازگله سرپل ذهاب در همان استان کرمانشاه بعد از 60 سال زلزله‌ای با بزرگای 7.3 با 621 کشته همراه بود. زلزله ازگله 1396 چهارده سال پس از زمین‌لرزه پنجم دی 1382 بم فرصتی برای مرور راه رفته و یادآوری این نکته شد که هنوز و همواره کشته‌شدن انسان‌ها در ایران حتی برای رخدادی مانند زلزله ازگله 21 آبان 96 که کانونش در ناحیه مرزی و در پهنه‌ای کم‌جمعیت قرار داشت، متأسفانه امری عادی است. فاجعه آن هنگام است که ببینیم بر پایه برآوردهای اولیه حدود 70 درصد از کشته‌های زلزله 1396 ازگله در بناهایی کشته شده‌اند که در دهه اخیر ساخته شده بودند. این موضوع نشان‌دهنده عمق فاجعه اخلاقی و انسانی برای کشوری است که از 1343 با نوشته‌شدن اولین پیش‌نویس آیین‌نامه طرح ساختمان‌ها در برابر زلزله توسط زنده‌یاد استاد علی‌اکبر معین‌فر، سابقه بیش از نیم‌قرن در مهندسی زلزله و آیین‌نامه زلزله دارد و از معدود کشورهای دنیاست که آیین‌نامه زلزله‌اش (آیین‌نامه 2800) مصوبه هیئت وزیران (در سال 1367) را دارد. اساسا هدف اصلی و اولیه مهندسی زلزله از ابتدا تاکنون ایمنی جانی بوده است و اینکه حتی‌الامکان انسان‌ها در زلزله‌ها کشته نشوند.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تایید توسط تین نیوز در وب منتشر خواهد شد.
تین نیوز نظراتی را که حاوی توهین یا افترا است، منتشر نمی‌کند.
پیام هایی که به غیر از زبان فارسی یا غیر مرتبط باشد منتشر نخواهد شد.
انتشار مطالبی که مشتمل بر تهدید به هتک شرف و یا حیثیت و یا افشای اسرار شخصی باشد، ممنوع است.
جاهای خالی مشخص شده با علامت {...} به معنی حذف مطالب غیر قابل انتشار در داخل نظرات است.