◄ استراحت کنید تا همواره با شادابی رانندگی کنید

وبلاگ تین نیوز، علیرضا اسماعیلی نوری | خستگی تهدید جدی ولی پنهان برای رانندگان (به خصوص رانندگان حرفه ای) به شمار می‌رود. امروز افزایش تقاضا برای حمل و نقل (در بخش کالا) از یکسو و هزینه های زندگی از سوی دیگر، رانندگان را مجبور به فعالیت بیشتر از توان جسمی و روحی خود نموده است. افزایش فزاینده سوانح رانندگی طی سالهای اخیر، نگرانی ها و تلاشهای فراوانی را در راستای شناسایی و کنترل علل وقوع تصادفات از سوی مراجع مسئول برانگیخته است. 

گرچه اعتقاد کلی بر این است که در حوادث رانندگی عوامل انسانی نقش اصلی را ایفا می کند، لکن هنوز مجادلاتی در این زمینه وجود دارد. در حمل و نقل جاده ای، خستگی یکی از مهمترین و اصلی ترین عوامل خطای انسانی است که می تواند باعث حوادث مرگبار شود.
خستگی به دلیل ناشناخته بودن و مشکل بودن تشخیص آن به عنوان عامل دخیل در تصادفات، کمتر مورد توجه قرارگرفته است. خستگی در حالت کلی به معنای تحلیل و زوال انرژی فرد است و می تواند از نوع جسمی و یا روحی و روانی باشد. خستگی خود در اثر عوامل بسیار گسترده و پیچیده ای به وجود می آید، خستگی راننده، منجر به ضعف توانایی او در قضاوت و تصمیم گیری صحیح، می شود؛ که می تواند تبعات مخاطره آمیزی به همراه داشته باشد. خستگی با علائمی از قبیل انحراف از مسیر مستقیم، کندی عکس العمل، کاهش اثر ترمز، سنگینی پلک ها و خواب آلودگی بروز می کند. خستگی راننده به شدت می‌تواند بر نحوه قضاوت و تصمیم گیری فرد تاثیر گذار باشد. 

نشانه‌های خستگی شامل اعم موارد زیر است:
_ کاهش تمرکز
_خواب آلودگی و انحراف از مسیر
_عبور بی توجه از کنار علائم راه و کندی عکس العملها
_سنگین شدن پلکها
_شتاب و ترمزگیری غیر معمول و چرت زدن های کوتاه
_ مشکل در حفظ خودرو بین خطوط جاده
خواب آلودگی زمان عکس العمل را ( که یکی از پارامترهای حیاتی برای رانندگی مطمئن است) تحت تاثیر قرار می‌دهد. به علاوه به مراقبت، هوشیاری، سطح آگاهی و تمرکز و نیز توانائی انجام فعالیت‌های نیازمند توجه خاص ( مثل رانندگی) نیز لطمه وارد می شود.
سفرهایی که مستلزم رانندگی طولانی در جاده های یکنواخت مثل آزاد راه ها هستند بیشترین احتمال منجر شدن به خواب آلودگی راننده را دارا هستند. سفرهای کاری به خصوص در مورد وسایل نقلیه سنگین باری خطرناکترین نوع سفرها هستند.
تصور کنید اگر راننده ای به دلیل خستگی دچار "خواب کوچک" یا اصطلاحاً چرت به مدت چهار ثانیه شود، در صورت داشتن سرعت 100کیلومتر در ساعت مسافت 111متر را بدون هیچگونه راهبری و کنترل خواهد پیمود. یعنی در طول این مدت کوتاه، وسیله نقلیه به مسافت 111متر راننده نخواهد داشت !!!
به طور کلی سوانح و تصادفات مربوط به خستگی در راه‌های برون شهری بیشتر از معابر درون شهری اتفاق می افتد.
بالابودن میانگین طول سفر از یکسو و یکنواختی محیط و سرعت وسیله نقلیه از سوی دیگر از اهم دلایل این موضوع است. اهمیت خستگی از آنجاست که راننده به تبع بروز آن مجبور به نوشیدن، خوردن و یا بعضا بازکردن کمربند ایمنی می‌شود و این موارد، خطرات مضاعف خود را خواهند داشت.
به طور کلی کلیه رانندگان اعم از حرفه ای و آماتور ممکن است به واسطه شرایطی دچار پدیده خستگی شوند اما احتمال آن برای بعضی گروه‌ها بیشتر است. در تحقیق انجام شده در سال‌های اخیر در مرکز تحقیقاتی خستگی کشور بریتانیا مشخص شد تصادفات ناشی از خواب آلودگی 16 درصد کل تصادفات جاده‌ای را تشکیل می‌دهد.
اداره ایمنی ترافیک بزرگراه‌های آمریکا تخمین زد سالانه 56000 تصادف ناشی از خواب آلودگی رخ می دهد که منجر به 40000 مجروح و 1550 فوتی می‌شود. در کشور استرالیا، به استناد بولتن اطلاعاتی ژوئن 2006 ، خستگی عامل 15 درصد تصادفات فوتی وسایل نقلیه سنگین و 10 درصد کل تصادفات جرحی بوده و هزینه‌ای بالغ بر 250 میلیون دلار را به همراه داشته‌است. به گزارش اداره ایمنی حمل و نقل نیوزیلند بین سال‌های 2002 تا  2006 ، 12 درصد از کل تصادفات فوتی و 8 درصد تصادفات جرحی شدید ناشی از خستگی بوده است. همانطور که ذکر شد، نتایج پژوهش‌های صورت گرفته در سایر کشورها نشان می‌دهد که خستگی و خواب آلودگی عامل عمده ای در وقوع تصادفات است و محققین مختلف تصادفات ناشی از خستگی راننده را بین هشت درصد تا 16 درصد از کل تصادفات برون شهری برآورد کرده اند. اما در ایران، ایمنی جاده‌ها در مقایسه با سطح بین المللی بسیار ضعیف است. میزان سرانه تلفات در حدود 10 تا 20 برابر بیشتر از میانگین کشورهای صنعتی است. 

عوامل ایجاد خستگی در رانندگان:
- نیاز به خواب
انسان به خواب نیازمند است. خواب آلودگی زمان عکس العمل را ( که یکی از پارامترهای حیاتی
برای رانندگی مطمئن است) تحت تاثیر قرار می‌دهد. به علاوه به مراقبت، هوشیاری، سطح آگاهی
و تمرکزو نیز توانائی انجام فعالیت‌های نیازمند توجه خاص ( مثل رانندگی) نیز لطمه وارد می‌شود.

- نوع سفر و حالات خستگی راننده
سفرهایی که مستلزم رانندگی طولانی در جاده های یکنواخت مثل شاهراه‌ها هستند بیشترین احتمال منجر شدن به خواب آلودگی راننده را دارا هستند. سفرهای کاری به خصوص در مورد وسایل نقلیه سنگین باری خطرناکترین نوع سفرها هستند. 

نتایج تحقیقات نشان می دهد:
• اغلب رانندگان در مورد نشانه های خستگی و راهکارهای موجود برای اجتناب از آن آگاهی دارند.
• ایجاد وقفه و تعویض راننده بیشتر از رانندگی یکسره و استراحت کافی برای سفر مورد توجه است.
• توقف در فواصل زمانی معین و یا در هنگام احساس خستگی و کاهش تمرکز کاملا قابل قبول و پذیرفتنی است.
• نیمی از رانندگان وقتی که کمتر از یکساعت تا مقصد یا یک شهر مناسب راه باقی مانده است، در هنگام خستگی مایلند به رانندگی ادامه دهند. 

ساعات رانندگی
در اکثر کشورها برای رانندگان محدودیت‌های در مورد مقدار ساعات رانندگی بدون وقفه، مقدار ساعت رانندگی مجاز در طول یک روز و میزان استراحت و کار وجود دارد.
این مقررات برای جلوگیری از رانندگی در دوره های زمانی طولانی و خواب آلودگی پشت فرمان وضع شده است. تحلیل بیش از هزار خودروی تجاری در اروپا نشان داد که بیشتر تصادفات کامیون‌ها در هفت ساعت اولیه شروع رانندگی اتفاق می افتد. 

نقش زمان و نوع راه
- زمان
در طول 24 ساعت شبانه روز ساعت بیولوژیکی طبیعی بدن بر دمای بدن، گرسنگی، تشنگی و مهمتر ازهمه بر هوشیاری تاثیر می‌گذارد.
• در ساعت بیولوژیکی و ریتم اعمال و رفتار 24 ساعته بدن ما نقاط اوجی وجود دارد.
• افراد در ساعت‌های 6-2 صبح و 4-2 بعد از ظهر علاقه بسیاری به خوابیدن دارند.
• این ساعت های اوج خواب آلودگی با کم خوابی های ماقبل تشدید می شوند.
• تصادفات شیفت کاری و رانندگی در این زمانها به اوج خود می‌رسند.
• این موضوع مشخصا در صنایع بحرانی از نظر ایمنی مثل حمل ونقل بسیار خطرناک است.
• کارکنان وقتی از سر کار راهی منزل هستند نیز به دلیل خستگی در خطر هستند.
• تمامی این مسائل همچنین می‌توانند با ترکیب شدن با ناراحتی و یکنواختی دچار افزایش خطر شوند. 

نوع راه
طی یک بررسی در استرالیا 46 درصد تصادفات ناشی از خستگی در بزرگراه‌ها اتفاق میفتند. برای برطرف کردن این مشکل مسئولان ایالت NSW در راستای اهداف موسسهRTA ،یک سرمایه گذاری 17 میلیون دلاری با نقشه ای 10 ساله در جهت بهبود شبکه مکان‌های استراحت ایالتی به ویژه در مورد بزرگراه‌ها انجام دادند. همانطور که ذکر شد راه‌های یکنواخت و ثابت با محرک‌های بصری معدود برای راننده (مثل جاده های کویری در ایران) و جاهایی که راننده نیاز زیادی به کنترل کامل وسیله نقلیه احساس نمی کند و یا حجم عبور و مرور بسیار کم باشد و تقاطعات قابل توجهی وجود ندارد، محتمل ترین نقاط برای وقوع تصادفاتی با علل خستگی و خواب آلودگی هستند.
راه‌های شهری به دلیل سطح فعالیت بیشتر در آنها که به رانندگان کمک می‌کند فعال و هوشیار باشند، و این موضوع وقوع حوادث ناشی از خستگی را به حداقل می‌رساند. 

نوع تصادفات
معمولا راننده خواب آلود از مسیر مستقیم به سمت کنار جاده یا خودروی مقابل منحرف می‌شود.
تصادف های مربوط به خواب آلودگی معمولا شدید هستند که احتمالا می‌تواند به دلیل سرعت بالاتر و عدم توانائی راننده برای اجتناب از اتفاق یا حتی ترمزگیری و برخورد باشد. 

نشانه های یک تصادف ناشی از خستگی و خواب آلودگی عبارتند از:
• خودروئی تک از جاده خارج شده باشد
• تصادف در یک جاده با سرعت زیاد اتفاق افتاده باشد
• راننده اقدامی برای توقف خودرو و جلوگیری از حادثه از جمله ترمزگرفتن انجام نداده است
• خودرو تک سرنشین بوده است
• تصادف در ساعات اولیه صبح یا بین 3 تا 4 بعد از ظهر رخ داده است
• 20  درصد تصادفات در راه‌های اصلی، راه‌های غیر شهری و شاهراه‌ها به دلیل خواب آلودگی است 

آگاهی راننده
راننده معمولا زمانیکه احساس خواب آلودگی می‌کند هنوز هوشیار است. بنابراین در مورد توقف کردن و استراحت یا ادامه دادن به رانندگی تصمیم گیری می‌کند.
اغلب رانندگانی که در تصادفات ناشی از خواب آلودگی نقش داشته اند، خواب بودن را تکذیب می‌کنند. مطالعات آزمایشگاهی نشان داده است که اگر فرد در حین چند دقیقه خواب بیدار شود اطلاعی از خواب رفتنش نخواهد داشت.
تعداد رخدادها با افزایش درجه خواب آلودگی راننده افزایش می‌یابد و همه اتفاقات مهم (از جمله انحراف کامل خودرو از خط) بعد از زمانی نسبتا طولانی از احساس خواب آلودگی راننده و معمولا بعد از دوره مبارزه با خواب آلودگی رخ می‌دهد. بعضی از رانندگان ظاهرا تفاوت احساس خواب آلودگی شدید و به خواب رفتن واقعی را درک نمی‌کنند.
 
استراحتگاه‌ها (Rest Areas)
استراحتگاه‌ها فرصتی برای رانندگان فراهم می‌کنند تا با آرامش و اطمینان اتوموبیل را در کنار جاده متوقف کنند و استراحت کوتاهی انجام دهند. هدف ایجاد استراحتگاه‌ها کاهش تعداد تصادفاتی است که به خستگی راننده مربوط می‌شوند. استراحتگاه‌ها رانندگان مسافت‌های طولانی را قادر می‌سازند تا تناوب، مدت و کیفیت توقف برای استراحت خود را با اصل ایمنی جاده ای (( هر 2 ساعت توقف کن ، شاداب باش. با روحیه باش)) تطبیق دهند. استراحتگاه‌های کامیونها مکانهایی را برای توقف رانندگان فراهم می‌آورد به خاطر اینکه آنها ممکن است به دلیل وضعیت تنظیمات مقرر در مورد ساعات رانندگی و توقف مجبور باشند توقف کنند.

وضعیت محیط جاده
وقتی تصادفی رخ می‌دهد، یک محیط جاده مناسبتر، از شدت تصادف با حذف موانع سخت و صلب می‌کاهد. در سرعت‌های بالاتر نیاز به محیط مناسبتر جاده بیشتر می‌شود. برنامه محیط ایمن جاده ای خطرات کنار جاده را شناسائی کرده و مکانهای با بیشترین خطر را ترسیم و بهسازی کند. اگر چه بسیاری از نقاط به دلیل وضعیت توپوگرافی محیط و حالات خاص موجود قابل اصلاح نیستند و در این نقاط اثرات خستگی راننده می‌تواند شدید باشد. 

جمع بندی
خستگی راننده مشکلی جدی است که منجر به هزاران تصادف در هر سال می‌شود.
رانندگان مرد جوان، رانندگان کامیون، رانندگان شرکت‌ها و کارکنان شیفتی در معرض بیشترین خطر خواب رفتن در پشت فرمان قرار دارند.
واضح است که رانندگان از خواب آلودگی خود آگاهی دارند و بنابراین می‌توانند در مورد توقف و استراحت کردن یا ادامه دادن به رانندگی تصمیم گیری کنند.

در نهایت رانندگان مسئول رعایت نکات ایمنی به هنگام رانندگی و نیز مسئول ایمنی خود هستند. فرهنگ، عامل ارزشی قوی برای هر فرد به حساب می آید. وجدان کاری، سواد، جدیت در کار، تلاش برای بهبود سیستم خود، راهنمایی دیگران، توجه به معنویت و فاکتورهای انسانی در حین کار و… همه جز فرهنگ فردی مطلوب بوده و اثر مطلوب بر کیفیت کار و بالا رفتن سطح ایمنی دارد. طراحی راه‌ها باید به گونه ای باشد که راننده به هنگام رانندگی کمتر احساس خستگی کند. طرح هندسی راه باید به گونه ای باشد که مسیر دارای افت و خیز و قوس‌های خسته کننده نباشد و برای برطرف کردن یکنواختی راه از قوسهای ملایم و استاندارد استفاده شود. شانه های راه باید به صورتی باشد که راننده در صورت انحراف، بهتر بتواند وسیله نقلیه را کنترل کند. شانه های خاکی، بدون کوبیدگی لازم و کم عرض همراه با شیب نامناسب و اختلاف ارتفاع زیاد از سطح راه، برگشت راننده را در صورت انحراف از مسیر اصلی غیر ممکن می سازد. 
توصیه می شود جنس پوشش شانه راه و نیز مرز بین خطوط مسیر به صورتی باشد که راننده تغییر خط را احساس کند. این احساس می تواند با تغییر صدای حرکت و یا لرزش مختصر وسیله نقلیه ایجاد شود. وجود امکانات رفاهی و استراحتگاه‌های مناسب اطراف راه نقش بسیار مهمی در ارتقاء سطح ایمنی راه‌ها ایفا می کند. در صورتیکه محل مناسب جهت استراحت راننده فراهم نباشد، نمی توان انتظار داشت که رانندگان با استراحت و ایمنی کافی در جاده رانندگی کنند. مکان یابی دقیق و بهینه این امکانات، کار مشکل و نسبتاً پیچیده‌ای است ولی همانطور که ذکر شد باید امکانات به صورتی تامین شود که راننده بعد ازحداکثر یک ساعت رانندگی، امکان استفاده از مجتمع‌های خدماتی و رفاهی مجهز را داشته باشد.
احداث استراحتگاه‌های درجه دو و پارکینگ‌های کنار راه با امکانات حداقل (جای پارك و سرویس بهداشتی) نیز نقش بسیار مهمی در تامین مؤثرتر و کم هزینه تر توقفگاه‌ها دارد که باید بین مجتمع‌های خدماتی رفاهی بزرگ مکانیابی شود. در هر نقطه از طول راه، احتمال نیاز راننده خسته به یک محل مناسب برای استراحت وجود دارد. احداث بزرگراه‌ها و آزاد راه‌های استاندارد، اثر بسیار موثری در کاهش میزان تصادفات، مخصوصاً سوانح برخوردی جلو به جلو داشته و شدت تصادفات را به طور محسوس کاهش می دهد. 
تصادفات ناشی از خستگی، بیشتر به صورت انحراف از مسیر اصلی اتفاق می افتد. مسلما دًر صورت وجود حفاظ، شانه های مناسب، ایجاد شیب شیروانی استاندارد و همچنین جدا سازی مسیر از خطوط ترافیک روبرو، این تصادفات با هزینه های جانی و مالی کمتری همراه خواهد بود. برای ایمنی بیشتر رانندگانی که به دلیل خواب رفتن از جاده منحرف می شوند، بهتر است عوارض اطراف راه به دقت مورد بررسی قرار گرفته و از موانعی نظیر درختان، چاله ها و… پاکسازی شود. زیبایی مسیر نقش بسیار مؤثری بر شادابی و دیرتر خسته شدن راننده دارد.
 طرح راه‌ها باید حتی الامکان به صورتی باشد که راه از مسیرهای جذاب و خوش آب و هوا عبور کند. با توجه به اینکه درصد بسیاری از راه‌های ایران از مناطق خشک و نیمه خشک عبور می‌کند، پیشنهاد می‌شود با توجه به کمبود آب در اینگونه مناطق، درختانی که با شرایط محیطی سازگاری دارند، در فواصل مناسب به صورت مجموعه ای کاشت شود.
 آموزش راهکارهای مدیریت خستگی و موارد ایمنی اثر بسیار مؤثری بر آگاهی رانندگان و افزایش سطح ایمنی راه‌ها دارد. این آموزش‌ها می‌تواند در قالب کلاس‌های آموزشی، تبلیغات و تابلوهای آموزشی کنار راه، پوستر و برنامه های سمعی و بصری، توسط سازمانهای ذیربط انجام گیرد.
خوشبختانه در این زمینه سازمان راهداری و حمل ونقل جاده ای و پلیس با برگزاری دوره های آموزشی نظیر حمل ونقل بار های ترافیکی، آیین نامه مهار بار، امداد و نجات جاده ای، حمل ونقل مواد خطرناك، اخلاق حرفه ای و سلامت شغلی جهت رانندگان و پرسنل شرکتهای حمل و نقل گام‌های موثری برداشته است امیدواریم با استفاده از خرد جمعی بتوانیم راهکارهای عملی وموثری را درجهت رفع این مشکل که تهدید جدی برای ایمنی درترافیک می باشد برداریم.