از معافیت های نمادین تا اهمیت حفظ حضور هند در چابهار
لغو معافیت تحریم های بندر چابهار را می توان بخشی از کارزار «فشار حداکثری» واشنگتن علیه تهران دانست. این اقدام به باور برخی کارشناسان می تواند تأثیرات گسترده ای بر توسعه زیربنایی بندر استراتژیک چابهار و اتصالات منطقه ای داشته باشد.
۱۹سپتامبر۲۰۲۵، دولت ایالات متحده آمریکا اعلام کرد که معافیت تحریم های مرتبط با بندر چابهار ایران را لغو خواهد کرد؛ تصمیمی که براساس سیاست های اقتصادی دونالد ترامپ با هدف افزایش فشارهای اقتصادی به جمهوری اسلامی ایران اتخاذ شده است. قرار است این تصمیم از ۲۹سپتامبر ۲۰۲۵ (کمتر از یک هفته دیگر) اجرایی شود. لغو معافیت تحریم های بندر چابهار را می توان بخشی از کارزار «فشار حداکثری» واشنگتن علیه تهران دانست. این اقدام به باور برخی کارشناسان می تواند تأثیرات گسترده ای بر توسعه زیربنایی بندر استراتژیک چابهار و اتصالات منطقه ای داشته باشد.
به گزارش تین نیوز به نقل از روزنامه اقتصاد سرآمد، چند روز از انتشار خبر لغو معافیت بندر چابهار از تحریم های ایالات متحده آمریکا می گذرد و در این مدت کارشناسان، نمایندگان مجلس، مسئولان فعلی و سابق مربوط به حوزه بنادر و به ویژه بندر چابهار به اظهارنظر پرداخته اند. برخی معتقدند که معافیت تحریمی چابهار از همان ابتدا نیز فقط جنبه نمادین داشته است و در عمل تحریم ها تحمیل شده و مانع توسعه این بندر استراتژیک بوده است. از طرف دیگر، برخی می گویند که این تحریم ها در هر صورت به زیان کشور است و باید مانع اجرایی شدن آن ها شد. برخی کارشناسان اقتصادی هند نیز نگران فرصت از دست رفته این کشور در بندر چابهار هستند؛ برنامه ای که به منظور توسعه بازارهای تجاری محصولات هندی در افغانستان، سایر کشورهای آسیای میانه و حتی اتحادیه اوراسیا طرح ریزی شده بود.نخستین واکنش رسمی دستگاه دیپلماسی و وزارت امور خارجه ایران به لغو معافیت تحریم های بندر چابهار، اما از سوی محمدرضا بهرامی، مدیرکل آسیای جنوبی وزارت امور خارجه صورت گرفت. او درخصوص خبر اعلام شده از سوی وزارت امور خارجه ایالات متحده گفت: موضوع لغو معافیت های تحریمی بندر چابهار توسط دولت آمریکا صرفا با هدف تحت فشار قراردادن ایران و ایجاد مانع بر سر توسعه اقتصادی سیستان و بلوچستان نیست، بلکه با هدف غیرقانونی ممانعت از همکاری و مشارکت دیگر کشورها در امر سرمایه گذاری و توسعه این بندر صورت گرفته است.
بهرامی همچنین با تاکید بر اینکه این امر از این جهت اهمیت دارد که بندر چابهار نماد همکاری جنوب-جنوب بین ایران و برخی کشورهای منطقه برای تسهیل دسترسی های جغرافیایی و نیز توسعه تجارت و ترانزیت در سطح منطقه بوده است، گفت: بدیهی است جمهوری اسلامی ایران و شرکای اقتصادی و تجاری آن با درک اهمیت همکاری های فیمابین، بدون توجه به مداخلات غیرمنطقی و ضدتوسعه ای آمریکا، به همکاری های خود برای پیشبرد طرح توسعه بندر چابهار به عنوان یکی از طرح های توسعه ملی و منطقه ای ادامه خواهند داد.
از معافیت های نمادین تا زیان کشور از لغو معافیت ها
محمد راستاد، مدیرعامل اسبق سازمان بنادر و دریانوردی در گفت وگو با «ایلنا» درباره آثار لغو معافیت تحریم بندر شهیدبهشتی در چابهار اظهار داشت: معافیت تحریمی بندر چابهار امتیاز ویژه ای برای این بندر نبود و تنها مشمول انتقال بخشی از بار هند از بندر به افغانستان می شد. وی با بیان اینکه معافیت تحریمی بندر چابهار مشمول خطوط کشتیرانی خارجی نمی شد و کشتی های لاینر خارجی در این مدت همانند سایر بنادر کشورمان ترددی به بندر چابهار نداشتند، گفت: موضوع مهم این است که کشورمان تحت تحریم است و خطوط لاینر کشتیرانی از زمان خروج آمریکا از برجام، تردد به بنادر کشورمان را متوقف کرده اند و ریسک ورود به بنادر ما را نمی پذیرند.معاون اسبق وزیر راه و شهرسازی ادامه داد: معافیت تحریمی بندر چابهار آثار گشایش خاصی برای این بندر نداشت که حالا پس از برداشته شدن این معافیت ها شاهد تبعات جدیدی در این بندر باشیم. در موضوع حمل و نقل دریایی نیز تنها موضوع معافیت بندری نیست، تحریم ها مشمول کانال های مالی و سایر خدمات و تخلیه و بارگیری و ... می شود. بنابراین، این معافیت تحریمی امتیاز ویژه ای برای بندر چابهار محسوب نمی شد و تنها جنبه سمبلیک و جو روانی داشت. «راستاد» تاکید کرد: موضوع مهم این است که اساسا در این مدت یکی از بهانه ها و دلایلی که ترمینال اپراتوری هندی برای عدم تامین تجهیزات بندر چابهار اعلام می کرد، همین موانع تحریمی بود. عملا هیچ معافیت تحریمی ملموس و واقعی برای بندر چابهار وجود نداشت و شاید چیزی روی کاغذ بود و مشمول امتیاز خاصی نبود و عملا الان هم برداشتن معافیت ها اثری ندارد.علیرضا نثاری، عضو کمیسیون عمران مجلس شورای اسلامی نیز در گفتگویی اظهار کرد: ایران در قضیه لغو معافیت تحریمی بندرچابهار برای هند می تواند خیلی صریح بگوید که اشکالی ندارد، ما هم مثلاً فلان کار را می کنیم یا با سایر کشورها توافق نامه های محلی می بندیم، اما واقعیت این است که باید بپذیریم این یک ضرر برای کشور است. وی خاطرنشان کرد: بندر چابهار و سایر بنادر مناطق آزاد ما محل هایی برای ایجاد بستر توسعه متوازن کشور و حمایت از سرمایه گذاری هایی هستند که معافیت ها مسیر سرمایه گذاری آن ها در آنجا را تسهیل کرده است. اگر بنا باشد معافیت ها تحت الشعاع قرار گرفته و شرایطی که در حال حاضر داریم تحت تاثیر قرار گیرد، قطعا روی اقتصاد منطقه و کل کشور تأثیر منفی خواهد گذاشت؛ حتما باید به سمتی برویم که اجازه ندهیم این اتفاق بیفتد.
این نماینده مجلس با بیان اینکه ما تحریم ها را در کشور داریم و باید بپذیریم تحریم ها وجود دارند، ادامه داد: در قضیه لغو معافیت های تحریمی بندرچابهار مسئله کمی متفاوت است زیرا بحث سرمایه گذاری، به ویژه در حوزه بین الملل مطرح است. وی در پایان گفت: متأسفانه عده ای در داخل از این مسائل استقبال می کنند و عموماً دنبال این هستند که بگویند ما مقاومت می کنیم. در حالی که باید واقعیت دنیا را بپذیریم. بله ما به توان داخلی خودمان باید بیشتر توجه کنیم، اما باید به حوزه بین الملل هم توجه کنیم؛ از دست دادن حوزه روابط بین الملل یعنی قفل شدن کشور.
اهمیت حفظ حضور هند در بندر چابهار
هند با ترکیب اقدامات قانونی، نهادی و فناوری می تواند یک چارچوب چندلایه در برابر تحریم های آمریکا ایجاد و قابلیت عملیاتی و ارزش اقتصادی چابهار را حفظ کند. یک تحلیلگر هندی می گوید؛ کشورش باید از سرمایه گذاری راهبردی در بندر چابهار ایران عقب ننشیند و به رغم تحریم های آمریکا، با ایجاد سازوکارهای مصون از تحریم، حضور خود را در این بندر راهبردی واقع در شمال اقیانوس هند، تثبیت کند.
توماس بابیچان، روزنامه نگار و تحلیلگر تجاری هند با اشاره به لغو معافیت های تحریمی بندر چابهار از سوی ترامپ، با اشاره به اهمیت این بندر در توازن سازی راهبردی هند در برابر راه گذرهای تحت نظر چین، نوشت: این بندر نه تنها مجرایی برای کالاها، بلکه برای عاملیت سیاسی نیز هست و کشورهای منطقه را قادر می سازد بدون عبور از موانع تحمیلی ایالات متحده، با هند و ایران تعامل داشته باشند. از نظر اقتصادی، این بندر نمایانگر یک مدل بالقوه برای راه گذرهای تجاری مقاوم در برابر تحریم در جهان است که در آن هژمونی مالی به عنوان سلاح استفاده می شود. تحریم های ایالات متحده همچنین محدودیت های کنترل اقتصادی هژمونیک را آشکار می کند. واشنگتن با هدف قراردادن چابهار، اعتبار خود را به عنوان یک شریک تضعیف می کند و در عین حال دست چین را که همچنان به گسترش بندر «گوادر» و شبکه دریایی معروف به «رشته مروارید» ادامه می دهد، تقویت می کند.برای هند، این عدم تقارن به معنای لزوم ایجاد زیرساخت های اقتصادی مستقل و سازوکارهای مالی است که قادر به حفظ پروژه ها صرف نظر از اجبار خارجی باشند. نوآوری حقوقی و نهادی در این زمینه بسیار مهم است. هند می تواند قوانین داخلی مشابه قانون انسداد اتحادیه اروپا را تصویب کرده و از شرکت های داخلی در برابر تحریم های فراسرزمینی محافظت کند. توافق های دوجانبه با ایران، روسیه و شرکای آسیای مرکزی می تواند کانال های تجاری غیردلاری را رسمی کند، در حالی که یک کارگروه دولتی اختصاصی می تواند راهنمایی هایی در مورد انطباق قانونی و کاهش ریسک تحریم ها ارائه دهد.هند با ترکیب اقدامات قانونی، نهادی و فناوری می تواند یک چارچوب چندلایه ایجاد کند که قابلیت عملیاتی و ارزش اقتصادی چابهار را حفظ کند. خطرات واقعی هستند: واکنش شدید ایالات متحده می تواند در تحریم های نمادین، فشار سیاسی یا اصطکاک تجاری آشکار شود. هزینه های اقتصادی قابل توجه است، زیرا ایجاد بانک ها، شرکت های دولتی و زیرساخت های دیجیتال مستلزم میلیاردها دلار سرمایه گذاری اولیه است. با این حال، گزینه جایگزین، یعنی واگذاری اختیار استراتژیک و واگذاری نفوذ به چین، بسیار مهم تر است. توازن خطرات به وضوح به نفع نهادینه سازی پیشگیرانه سازوکارهای مقاوم در برابر تحریم است.
در واقع، چابهار به آزمونی برای ظرفیت هند برای پیمایش تقاطع اقتصاد و ژئوپلیتیک در یک سیستم جهانی اجباری تبدیل می شود. این امر دهلی نو را مجبور می کند تا الزامات تجاری را با استراتژی مستقل، توانایی فناوری را با طراحی نهادی و احتیاط دیپلماتیک را با استقلال قاطع تطبیق دهد. موفقیت در اینجا نه تنها تجارت و سرمایه گذاری را حفظ می کند، بلکه هند را به الگویی برای سایر کشورهایی که با فشارهای فراسرزمینی مواجه هستند، تبدیل می کند و نشان می دهد که می توان از طریق دوراندیشی، نوآوری و برنامه ریزی استراتژیک، فشار اقتصادی را کاهش داد.
فرصت های جایگزین پس از تحریم
فعالان بخش خصوصی بر این باورند که بندر چابهار می توانست رقیب جدی بندر گوادر پاکستان باشد، اما به دلیل «تحریم ها»، «نبود بار برگشتی برای کشتی ها» و «عدم اتصال به خطوط ریلی»، این فرصت از دست رفت. آن ها عنوان می کنند که پروژه ریلی چابهار-بندرعباس تنها به صورت نمادین اجرا شد و هیچ زیرساخت عملی پایداری شکل نگرفت. در نتیجه، ظرفیت های واقعی بندر بلااستفاده ماند و مناطق آزاد و ویژه اقتصادی نیز نقشی ایفا نکردند. بخش خصوصی در این مورد بار ها هشدار داده، اما حل مسئله تنها در دست دولت و سیاست گذاری است. امروز نیز فرصت های همکاری با کشور هایی مانند افغانستان و ترکمنستان وجود دارد که در صورت اقدام می تواند مسیر ترانزیتی ایران را زنده نگه دارد.
بندر چابهار معادل بندر گوادر در پاکستان است و طبیعتا باید اقداماتی صورت می گرفت که بندر چابهار نسبت به رقیب پاکستانی مزیت بیشتری داشته باشد این موضوع چند شرط داشت؛ نخست آنکه کشتی هایی که وارد چابهار می شوند، باید تضمین بار برگشت داشته باشند. اگر چنین تضمینی وجود نداشته باشد، کشتی ها با بحران افزایش نرخ کرایه مواجه می شوند، زیرا در مسیر بازگشت هم سوخت مصرف می شود و هم هزینه های مربوط به حمل ونقل و نیروی انسانی باید پرداخت شود؛ بنابراین برای آنکه بندر چابهار بتواند در مقایسه با گوادر رقابت کند، باید بار برگشتی تامین می شد، اما این اتفاق نیفتاد و علت اصلی هم تحریم ها بود. مسئله بعدی عدم اتصال بندر چابهار به خطوط ریلی است که یکی از فرصت های اصلی از دست رفته ایران محسوب می شود. در واقع نه خط آهن به شکل کامل راه اندازی شد و نه ظرفیت سازی لازم صورت گرفت. این در حالی است که در دنیا بنادر هوشمند معمولا با خطوط ریلی و واگن های باربری متصل هستند تا کالا در زمان مناسب منتقل شود، نه اینکه بار ها مدت ها در انبار بمانند تا نهایتا واگن فراهم شود. فرصت دیگر، اتصال چابهار به ماکو و ایجاد یک مسیر ترانزیتی جدید بود که سال ها درباره آن صحبت شد، اما هرگز اجرایی نشد، حتی در دوره دو یا سه وزیر خط ریلی بندرعباس–چابهار به صورت نمادین راه اندازی شد، اما در عمل تداوم پیدا نکرد. به نظر می رسد لغو معافیت تحریمی بندر چابهار تاثیر قابل توجهی در آینده تجارت منطقه ای ایران خواهد داشت، چراکه این بندر به عنوان تنها دروازه اقیانوسی کشور ظرفیت ایفای نقش کلیدی در اتصال شرق و شمال آسیا را داشت. تصمیم اخیر آمریکا گرچه فشار بیشتری بر اقتصاد ایران و سرمایه گذاری های هند وارد می کند، اما نباید به معنای پایان کار تلقی شود.
