ورود محرمانه آمریکا به کریدور زنگزور

دو هفته قبل بود که تام باراک، نماینده ویژه آمریکا در امور سوریه و سفیر واشنگتن در ترکیه در یک نشست خبری اعلام کرد که یک شرکت خصوصی آمریکایی می تواند کنترل کریدور «زنگزور» را برعهده بگیرد تا مذاکرات صلح بین باکو و ایروان پیشرفت داشته باشد.

به گزارش  تین نیوز به نقل از  روزنامه اقتصاد سرآمد، اظهارات باراک اولین تأیید رسمی است که دولت رئیس جمهور جدید آمریکا، دونالد ترامپ پیشنهاد داده است تا این مسیر توسط یک شرکت تجاری خصوصی آمریکایی مدیریت شود که مثلاً نقش «ضامن بی طرف» را ایفا کند. حالا اما یک رسانه اسپانیایی به نام Periodista Digital از سندی محرمانه پرده برداشته که می تواند موازنه قدرت در منطقه را به کلی تغییر دهد. براساس گزارش این رسانه اسپانیایی، تفاهم نامه ای مخفی میان ایالات متحده و ارمنستان در مورد کریدور زنگزور به امضا رسیده که واشنگتن آن را «پل ترامپ» می نامد؛ مسیری استراتژیک که آذربایجان را به نخجوان متصل می کند و در قلب منافع ایران، روسیه، ترکیه و اتحادیه اروپا قرار دارد.

 کریدور زنگزور به عنوان یکی از پروژه های ژئوپلیتیکی حساس در منطقه قفقاز جنوبی، موضوعی است که در سال های اخیر به دلیل پیامد های عمیق آن بر منافع ملی ایران، توجه ویژه ای را به خود جلب کرده است. منطقه قفقاز جنوبی، با موقعیت ژئوپلیتیکی حساس خود در محل تلاقی اروپا و آسیا، همواره کانون رقابت های پیچیده قومی، سیاسی و اقتصادی بوده است. کریدور زنگزور که قرار است ارتباط زمینی مستقیمی بین جمهوری آذربایجان و استان نخجوان از طریق خاک ارمنستان برقرار کند، در نگاه اول یک پروژه اقتصادی و لجستیکی به نظر می رسد، اما با نگاهی دقیق تر، به ویژه از منظر ایران، این پروژه به عنوان یک تهدید استراتژیک ظاهر می شود که می تواند توازن قدرت منطقه ای را به ضرر ایران تغییر داده و دسترسی ایران به همسایگان شمالی را مختل کند.

پیشنهاد ایالات متحده برای اجاره ۱۰۰ساله کریدور زنگزور، نشان دهنده اهمیت راهبردی این کریدور برای تضعیف محور روسیه-ایران-چین و تامین امنیت انرژی اتحادیه اروپا با کاهش وابستگی به مسکو است.

در طول تاریخ، منطقه قفقاز جنوبی همواره میدان رقابت قدرت های منطقه مانند روسیه، ایران و عثمانی بوده است. پس از فروپاشی شوروی و استقلال جمهوری های آذربایجان، ارمنستان و گرجستان، این منطقه با ورود اتحادیه اروپا و ایالات متحده و همچنین درگیری بلندمدت قره باغ، به کانون رقابت جهانی تبدیل شد؛ به ویژه اینکه پس از جنگ دوم قره باغ در سال۲۰۲۰ و کنترل آن توسط نیروهای آذری، اختلافات تشدید شد که ریشه در ادعاهای باکو در مورد کریدور زنگزور دارد که جنوب ارمنستان را جدا و جمهوری آذربایجان را به نخجوان متصل  می کند. 

پروژه کریدور زنگزور طیف وسیعی از موافقان و مخالفان خاص خود را دارد که در این میان ایران به عنوان مهم ترین مخالف آن شناخته می شود، در حالی که این طرح با اهداف راهبردی سازمان کشورهای ترک و همچنین ناتو به نوعی همسو شده است. چین نیز به دلیل رونق کریدور میانی تاکنون موضع تقریبا مثبتی داشته، اما روسیه به عنوان با نفوذترین قدرت منطقه ای، تاکنون رویکرد تقربیا میانه در پیش گرفته است، ولی بروز برخی اختلافات با باکو می تواند باعث تغییر این موضع شود. البته ترکیه از این پیشنهاد ابراز بی اطلاعی کرده و ارمنستان نیز اعلام کرده که براساس قوانین کشور، اراضی ارمنستان فقط به منظور کشاورزی می تواند اجاره داده شود. گزینه ای که سفیر ایالات متحده مطرح می کند، غیرممکن است. با وجود این، این پیشنهاد نشان دهنده اهمیت راهبردی قفقاز جنوبی و کریدور زنگزور برای دولت ترامپ است.

تفاهم مخفیانه و ورود آمریکا به ارمنستان

نشریه اسپانیایی Periodista Digital ادعا کرده است که به یک تفاهم نامه مخفی در مورد کریدور زنگزور دست یافته و این سند توسط ارمنستان و ایالات متحده تایید شده است. در گزارش این نشریه اسپانیایی آمده است که دیاسپورای ارمنی در فرانسه که با دولت ارمنستان ارتباط دارند، به نسخه ای محرمانه از این سند دسترسی پیدا کرده اند. طبق این اطلاعات، در توضیح آن آمده است: «این یک کریدور حمل ونقل ۴۲کیلومتری است که از منطقه سیونیک ارمنستان عبور می کند. این کریدور، آذربایجان را به نخجوان متصل می کند که موقعیتی استراتژیک در مرز ارمنستان و ایران دارد. ایجاد این کریدور یکی از خواسته های اصلی آذربایجان پس از جنگ۲۰۲۰ بود.

ارمنستان تلاش هایی برای جلوگیری از ایجاد این کریدور انجام داده است؛ زیرا می تواند منجربه از دست دادن بخش بزرگی از خاک ارمنستان شود. طبق این سند، ارمنستان حاکمیت خود را بر منطقه سیونیک حفظ می کند، اما با وجود این، مشخص است که کریدور حمل ونقل توسط یک شرکت خصوصی آمریکایی که مجوز لازم را دریافت کرده است، مدیریت خواهد شد. توزیع درآمد حاصل از استفاده از این کریدور در این توافق منعکس شده است. شرکت آمریکایی ۴۰درصد از درآمد و ارمنستان ۳۰درصد را دریافت خواهد کرد. بنابراین، ارمنستان حداقل به مدت ۹۹سال از قلمرو خود محروم خواهد شد.» امنیت توسط یک شرکت آمریکایی تامین خواهد شد.

این مقاله همچنین اشاره می کند که این تفاهم نامه شامل استقرار نیروهای نظامی آمریکایی در خاک ارمنستان نیز می شود: «طبق اطلاعات دریافتی، این نیروها نیروهای عادی آمریکایی نخواهند بود، بلکه اعضای یک شرکت نظامی خصوصی آمریکایی خواهند بود. گمان می رود تعداد این نیروها حدود ۱۰۰۰نفر باشد و آن ها مسوول تامین امنیت در امتداد کریدور خواهند بود». گزارش شده است که طبق این تفاهم نامه، شرکت خصوصی می تواند برای محافظت از کریدور از زور استفاده کند. طبق گزارش این نشریه، مرز در ابتدا توسط نیروهایی بدون سلاح سنگین محافظت خواهد شد.

خبرگزاری اسپوتنیک روسیه نیز در همین رابطه نوشت، آذربایجان پس از امضای توافق نامه آتش بس۲۰۲۰ که خواستار عبور بدون مانع افراد، وسایل نقلیه و کالاها بین آذربایجان و نخجوان بود، به طور مداوم ارمنستان را تحت فشار قرار داده است تا اجازه ایجاد این مسیر را که بیشتر به عنوان کریدور زنگزور شناخته می شود، بدهد. 

زنگِزور منطقه ای تاریخی و جغرافیایی در ارمنستان شرقی است و در دامنه های کوه هایی با همین نام جای گرفته و امروزه عمدتاً با استان سیونیک جمهوری ارمنستان مطابقت دارد، اما کریدور زنگزور (یا کریدور زنگه زور) به منطقه ای در جنوب قفقاز اشاره دارد که نقش مهمی در ارتباطات جغرافیایی و حمل ونقل در این منطقه ایفا می کند. این کریدور در واقع راهی است که جمهوری آذربایجان را از طریق ارمنستان به نخجوان و در نهایت به ترکیه متصل می کند. کریدور زنگزور در منطقه ای بین ارمنستان و نخجوان قرار دارد. نخجوان یک منطقه خودمختار متعلق به جمهوری آذربایجان است که به صورت زمینی با خاک اصلی آذربایجان متصل نیست و توسط ارمنستان از آن جدا شده است. این کریدور از بخش جنوبی ارمنستان، یعنی استان سیونیک (که گاهی زنگزور نامیده می شود)، عبور می کند.

منطقه زنگزور که امروز در کانون توجه تحولات ژئوپلیتیکی قفقاز جنوبی قرار دارد، در گذشته بخشی از قلمرو ایران قاجاریه بود، اما در پی عهدنامه گلستان در سال۱۸۱۳ به امپراتوری روسیه واگذار شد. با تشکیل اتحاد جماهیر شوروی، بخش هایی از زنگزور از جمله مناطق گوریس، کاپان، مغری و سیسیان در چارچوب جمهوری شوروی ارمنستان تعریف شد و در سال۱۹۹۵ رسماً به استان سیونیک پیوستند. در ۲۹نوامبر ۱۹۲۰، با استقرار حکومت شوروی در ارمنستان، روز بعد مقامات آذربایجان شوروی به منظور رفع مناقشات ارضی، با واگذاری زنگزور به جمهوری تازه تأسیس شوروی ارمنستان موافقت کردند؛ تصمیمی که بخشی از توافقات داخلی اتحاد جماهیر شوروی در بازتوزیع سرزمینی بود.

با نزدیک شدن به پایان دهه۱۹۸۰ و شعله ورشدن دوباره مناقشه قره باغ، تنش های قومیتی در این منطقه نیز بالا گرفت. در این دوران، ارامنه ساکن جمهوری آذربایجان به ارمنستان مهاجرت کردند و در مقابل، تمامی آذربایجانی های ساکن زنگزور و دیگر مناطق ارمنستان نیز به جمهوری آذربایجان گریختند. در دوران شوروی، مسیر راه آهنی که از اردوباد، آگاراک، مغری، منجیوان و زنگلان عبور می کرد، زنگزور را به دیگر نقاط منطقه متصل می کرد، اما با آغاز جنگ اول قره باغ، این مسیرها به ویژه مسیر زمینی بین نخجوان و جمهوری آذربایجان که از خاک ارمنستان می گذشت، قطع شد و ارتباط مستقیم زمینی میان آن ها از بین رفت.

اهمیت زنگزور در پساجنگ ایران و اسرائیل

نگرانی ایران صرفاً به از دست رفتن یا انسداد مرز با ارمنستان محدود نمی شود، بلکه دغدغه اصلی، پیامدهای راهبردی فعال شدن این مسیر است. بسیاری از تحلیل گران معتقدند، نگرانی های مطرح شده در مورد حذف مرز ایران و ارمنستان، بیشتر برای بیان دغدغه های عمیق تر است: ازجمله افزایش نفوذ ترکیه در قفقاز، تقویت ائتلاف های جهان ترک ها، گسترش نقش ناتو در نزدیکی مرزهای ایران و کاهش وابستگی جمهوری آذربایجان به مسیرهای ترانزیتی ایران، چراکه فعال شدن کریدور زنگزور، با عبور مستقیم از خاک ارمنستان، می تواند جمهوری آذربایجان را مستقیماً به نخجوان متصل کند و مزیت ژئوپلیتیکی ایران در این مسیر را از میان ببرد.

اهمیت این کریدور برای جمهوری آذربایجان نیز روشن بوده و به روابطش با ایران مرتبط است؛ این کشور به دنبال دسترسی بی واسطه به نخجوان بوده و همزمان از حمایت ضمنی غرب برای تسهیل اتصال به اروپا و مسیرهای انرژی برخوردار است. در این میان، تهران نیز با دقت تحولات را رصد می کند، چراکه هرگونه تغییر در وضعیت این گذرگاه، همزمان بر روابط ایران با ارمنستان، آذربایجان، ترکیه و حتی روسیه و آمریکا اثرگذار است. از طرف دیگر، باید توجه داشت که روابط تهران و باکو زیر ذره بین قرار گرفته است. در حالی که الهام علی اف، رئیس جمهور جمهوری آذربایجان، در پیامی خطاب به مسعود پزشکیان، مناسبات دوکشور را «در سطح بسیار عالی» ارزیابی کرد و از تداوم آن سخن گفت، اما برخی مقامات ایرانی همچنان نسبت به روابط تهران-باکو هشدار می دهند. 

ضرر همزمان ایران، روسیه و چین

سیدعلی قائم مقامی، کارشناس مسائل بین الملل بیان کرد: هدف آمریکا از این طرح، ورود راهبردی به معادلات ژئوپلیتیک قفقاز جنوبی و تثبیت حضور بلندمدت اقتصادی و امنیتی در این منطقه است. این کریدور می تواند حلقه اتصال جدیدی برای نفوذ آمریکا به آسیای میانه از طریق ترکیه، جمهوری آذربایجان و دریای خزر باشد. از سوی دیگر، چنین حضوری باعث کاهش نفوذ روسیه، ایران و حتی چین در این منطقه خواهد شد و عملاً یک مسیر ترانزیتی-ژئوپلیتیکی موازی و رقیب با مسیر های محور ایران-روسیه-چین ایجاد می کند.

این کارشناس مسائل ترکیه ادامه داد: با توجه به فشار های غرب و برخی وعده های اقتصادی یا امنیتی، ممکن است ارمنستان با فرمولی موافقت کند که در آن منافع ایران لحاظ نشده باشد. در چنین حالتی، ایران که همواره بر حفظ مرز با ارمنستان و رد هرگونه کریدور فراسرزمینی تأکید کرده، به طور جدی با آن مخالفت کرده و در سطوح دیپلماتیک و میدانی، اقدامات بازدارنده خود را دنبال خواهد کرد. مواضع رسمی ایران بر این اساس استوار است که هر مسیر مواصلاتی باید «متوازن» و در جهت «افزایش همکاری های منطقه ای» باشد، نه حذف یک بازیگر کلیدی همچون ایران.

قائم مقامی افزود: اجرای چنین طرحی به شکل موردنظر آمریکا، تضعیف مسیر های سنتی چین از جمله کریدور خزر و بخشی از پروژه «یک کمربند-یک راه» محسوب می شود. چین از سال۲۰۱۳ تاکنون با کشور های منطقه همچون جمهوری آذربایجان، ارمنستان، گرجستان و کشور های آسیای میانه قرارداد های تجاری و ترانزیتی در قالب طرح جاده ابریشم امضا کرده است.

این کارشناس مسائل بین الملل در پایان گفت: کریدور زنگزور، اگر تحت نفوذ غرب قرار گیرد، عملاً به کانال رقیب پروژه های چینی تبدیل شده و می تواند بخشی از مسیر های اتصال شرق به غرب را از کنترل چین خارج کند. این مسیر همچنین مزیت چین در استفاده از بنادر و راه آهن های قفقاز جنوبی برای دسترسی به اروپا را تهدید خواهد کرد و موجب رقابت ژئوپلیتیکی جدیدی در این منطقه خواهد شد.

برخی کارشناسان نیز می گویند: کریدور زنگزور می تواند به عنوان بخشی از یک استراتژی گسترده تر برای تضعیف نفوذ ایران در منطقه عمل کند. ایران به عنوان یک قدرت منطقه ای، در سال های اخیر تلاش کرده است تا با تقویت روابط با کشور های همسایه، از جمله ارمنستان و گرجستان، موقعیت خود را در قفقاز مستحکم کند، اما کریدور زنگزور می تواند این تلاش ها را خنثی و ایران را در منطقه منزوی تر کند. این انزوا نه تنها از نظر سیاسی و اقتصادی، بلکه از نظر نظامی نیز می تواند برای ایران خطرناک باشد.