◄ عبور از راهداری سنتی به مدرن با هوشمندسازی آزادراه ها

مجتبی کاوه - در حالی که زیرساخت های جاده ای ایران با بیش از 220 هزار کیلومتر و ارزشی بالغ بر 3 هزار و 500 همت بخش عظیمی از دارایی های ملی را تشکیل می دهند،  بخش قابل توجهی از عملیات راهداری در کشور با روش های سنتی انجام می شود. روش هایی که نه تنها پرهزینه و زمان برند، بلکه در شرایط فعلی پاسخگوی نیاز جاده های پرترافیک، حساس و در حال فرسودگی کشور نیز نیستند. در مقابل، بسیاری از کشور های پیشرفته جهان سال هاست که با تکیه بر فناوری های نوین، از «راهداری سنتی» عبور کرده و به سمت راهداری هوشمند حرکت کرده اند؛ مدلی که مبتنی بر داده، پیش بینی، و تصمیم گیری سریع است.

اهمیت گذار از راهداری سنتی به راهداری مدرن

راهداری مدرن تنها به معنای نصب چند حسگر یا تابلو هوشمند نیست؛ بلکه تغییر نگرش در شیوه نگهداری، تعمیر و مدیریت دارایی های جاده ای است. در راهداری سنتی، برنامه های تعمیر و نگهداری عموماً واکنشی اند؛ یعنی پس از بروز خرابی اقدام به ترمیم می شود. اما در راهداری هوشمند، با جمع آوری و تحلیل داده ها از وضعیت روسازی، ترافیک، شرایط جوی و حتی رفتار رانندگان، می توان پیش از وقوع خرابی، آن را پیش بینی و با هزینه ای بسیار کمتر برطرف کرد.

کارشناسان حوزه حمل ونقل بر این باورند که تداوم راهداری سنتی در کشوری با وسعت ایران، به ویژه در شرایط محدودیت بودجه عمرانی، نه تنها منطقی نیست بلکه موجب افزایش هزینه های نگهداری و کاهش عمر مفید زیرساخت ها می شود. به بیان دیگر، اگرچه اجرای پروژه های هوشمندسازی در ابتدا هزینه بر به نظر می رسد، اما در میان مدت و بلندمدت، باعث کاهش چشمگیر هزینه های نگهداری، افزایش ایمنی و بهره وری شبکه جاده ای خواهد شد.

تجربه کشورهای پیشرفته در راهداری هوشمند

در کشورهای پیشرو مانند ژاپن، آلمان، آمریکا و کره جنوبی، مفهوم راهداری مدرن با ترکیب فناوری های حسگر، داده کاوی، هوش مصنوعی و سامانه های پیش بینی شکل گرفته است. در این کشورها، هزاران حسگر در سطح جاده ها، پل ها و تونل ها نصب شده و به صورت لحظه ای دما، رطوبت، لرزش و ترافیک را رصد می کنند. داده های جمع آوری شده از این حسگرها، با استفاده از الگوریتم های تحلیلی، الگوهای فرسایش یا تخریب را پیش بینی کرده و اقدامات پیشگیرانه را پیشنهاد می دهند.

به عنوان نمونه، در ژاپن سامانه های «راهداری پیش بین» (Predictive Maintenance) سالانه میلیون ها دلار از هزینه های تعمیرات ناگهانی را کاهش داده و در عین حال ایمنی جاده ها را به طور چشمگیری افزایش داده اند. در آلمان، سیستم های هوشمند تشخیص یخ زدگی و لغزندگی مسیر، با استفاده از داده های دمای سطح جاده و میزان رطوبت، به صورت خودکار عملیات پاشش نمک را فعال می کنند. در کره جنوبی نیز پهپادها برای پایش مستمر وضعیت مسیرهای کوهستانی مورد استفاده قرار می گیرند.

چالش ها و محدودیت های راهداری سنتی در ایران

در ایران، راهداری هنوز تا حد زیادی متکی بر بازدیدهای میدانی و گزارش های انسانی است. نیروهای راهداری در شرایط سخت آب وهوایی، با خودرو یا پای پیاده از مسیرها بازدید می کنند تا خرابی ها، ریزش ها یا آسیب های آسفالت را شناسایی کنند. این روش اگرچه با کوشایی و حتی فداکاری پرسنل راهداری انجام می شود اما از دقت، سرعت و جامعیت لازم برخوردار نیست. علاوه بر آن، بخش قابل توجهی از بودجه های عمرانی کشور در سال های اخیر کاهش یافته و اعتبارات نگهداری راه ها نیز متناسب با حجم شبکه جاده ای توسعه نیافته است. در چنین شرایطی، ادامه روند فعلی نه از نظر اقتصادی و نه از نظر فنی قابل دوام نیست.

از سوی دیگر، بخش عمده ای از خرابی های جاده ای ناشی از تأخیر در شناسایی مشکلات است. برای مثال، ترک های کوچک در روسازی که در مراحل اولیه قابل ترمیم هستند، به دلیل نبود سامانه های هشداردهنده، به چاله های بزرگ و پرهزینه تبدیل می شوند. همین موضوع، ضرورت حرکت به سمت راهداری مبتنی بر داده و فناوری های نوین را دوچندان می کند.

چرا آزادراه ها بهترین نقطه آغاز برای هوشمندسازی هستند؟

یکی از نکات کلیدی در اجرای موفق پروژه های هوشمندسازی، انتخاب بستر مناسب برای آغاز کار است. آزادراه ها به دلیل ویژگی های خاص فنی، مدیریتی و مالی، بهترین گزینه برای شروع حرکت از راهداری سنتی به مدرن محسوب می شوند.

اولاً، آزادراه ها معمولاً تحت مدیریت متمرکز و قراردادهای مشارکت عمومی-خصوصی (PPP) قرار دارند، بنابراین هماهنگی بین دستگاه های اجرایی در آن ها ساده تر است.

ثانیاً، این مسیرها به طور میانگین ترافیک بیشتری نسبت به جاده های معمولی دارند و هرگونه بهبود در مدیریت، نگهداری یا ایمنی آن ها تأثیر مستقیم بر اقتصاد و ایمنی ملی دارد.

ثالثاً، وجود عوارض الکترونیکی، سیستم های نظارتی و زیرساخت های ارتباطی در آزادراه ها، زمینه مناسبی برای استقرار فناوری های جدید از جمله حسگرهای هوشمند، دوربین های حرارتی و سامانه های کنترل ترافیک فراهم کرده است.

در میان آزادراه های کشور، آزادراه شیراز–اصفهان به دلیل موقعیت جغرافیایی، حجم ترافیک، و ویژگی های مهندسی، می تواند بهترین گزینه برای اجرای طرح پایلوت هوشمندسازی راهداری باشد. این آزادراه که از مسیرهای مهم ترانزیتی جنوب کشور محسوب می شود، تنوع اقلیمی قابل توجهی دارد و همین مسئله آن را به بستر مناسبی برای آزمون فناوری های گوناگون پایش و نگهداری تبدیل می کند.

اجرای پروژه پایلوت در این مسیر می تواند شامل نصب حسگرهای هوشمند تشخیص خرابی روسازی، دوربین های نظارتی با قابلیت تحلیل تصویر، سامانه های هشداردهنده شرایط جوی خطرناک، و پلتفرم های داده محور برای تصمیم گیری سریع باشد. در کنار آن، با استفاده از فناوری های ابری، اطلاعات جمع آوری شده از این مسیر می تواند به صورت برخط در اختیار مرکز کنترل راهداری کشور قرار گیرد تا تحلیل های لازم برای بهبود سایر مسیرها نیز انجام شود.

اگر این طرح به درستی طراحی و اجرا شود، می تواند الگوی قابل تعمیمی برای سایر آزادراه ها و جاده های اصلی کشور باشد و ایران را در مسیر گذار از راهداری سنتی به راهداری مدرن قرار دهد.

مزایای اقتصادی و مدیریتی هوشمندسازی آزادراه ها

هوشمندسازی نه تنها هزینه های نگهداری را کاهش می دهد، بلکه باعث افزایش عمر مفید روسازی و تجهیزات جاده ای می شود. بر اساس برآوردهای بین المللی، هر یک ریال سرمایه گذاری در راهداری پیشگیرانه، می تواند تا پنج برابر از هزینه های تعمیرات اضطراری بکاهد. علاوه بر آن، ایمنی کاربران جاده ای به شکل چشمگیری ارتقا می یابد؛ زیرا سامانه های هشداردهنده و تحلیل گر می توانند وقوع لغزش، تصادف یا انسداد مسیر را در لحظه تشخیص دهند.

در سطح مدیریتی نیز، هوشمندسازی به راهداری کشور کمک می کند تا از تصمیم گیری های سلیقه ای و غیرمستند فاصله بگیرد. داده های دقیق و قابل استناد، مبنای تخصیص منابع، اولویت بندی پروژه ها و ارزیابی عملکرد خواهد بود. بدین ترتیب، شفافیت و کارآمدی مدیریتی در بخش راهداری افزایش یافته و امکان جذب سرمایه گذاری های بخش خصوصی نیز بیشتر می شود.

کوتاه سخن این که راهداری سنتی در شرایط کنونی کشور دیگر پاسخگوی نیاز شبکه گسترده جاده ای ایران نیست. افزایش حجم ترافیک، فرسودگی زیرساخت ها و محدودیت منابع مالی، لزوم تحول دیجیتال در راهداری را به ضرورتی اجتناب ناپذیر تبدیل کرده است.

هوشمندسازی آزادراه ها می تواند نخستین گام مؤثر در این مسیر باشد؛ گامی که با اتکا به فناوری، داده و تصمیم گیری هوشمند، هزینه ها را کاهش داده، ایمنی را افزایش می دهد و بهره وری ملی را بالا می برد. اجرای پایلوت در آزادراه شیراز–اصفهان می تواند تجربه ای راهبردی برای شکل گیری راهداری مدرن در ایران باشد؛ تجربه ای که چنانچه با برنامه ریزی دقیق و حمایت مدیریتی همراه شود، نقطه عطفی در تاریخ راهداری کشور رقم خواهد زد.

انتهای پیام