تهران پس از حمله؛ پمپ بنزین اولین پناهگاه شهری

پس از حمله موشکی اسرائیل به تهران، در حالی که صدای انفجارها هنوز در برخی مناطق شهر طنین داشت، صف های طولانی خودرو مقابل پمپ بنزین ها بار دیگر تکرار شدند؛ گویی مردم تهران در میانه  بحران، پمپ بنزین را نه فقط به عنوان منبع سوخت، بلکه به مثابه پناهگاهی برای فرار، بقا و بازیابی کنترل از دست رفته تلقی می کنند.

مطالعه ای توسط «مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران» انجام شده و به بررسی رفتارهای اجتماعی شهروندان تهرانی در پی وقوع زلزله پرداخته، نشان می دهد که پمپ بنزین ها پس از زلزله به یکی از مهم ترین نقاط بحران خیز شهر بدل می شوند.

این پژوهش که با نمونه گیری از بیش از ۶۰۰ شهروند تهرانی پس از دو زلزله ی اخیر ملارد و مشا انجام شده، تصویری نگران کننده از واکنش های شهروندان به بحران را ترسیم می کند. حدود ۲۳ درصد از شهروندان تهرانی در لحظات ابتدایی پس از زلزله به پمپ بنزین مراجعه کرده اند؛ رفتاری که اگرچه از منظر روانی قابل درک است، اما به شدت بر توان مدیریت بحران شهری سایه می افکند.

مهم ترین انگیزه ی مراجعه سریع به پمپ بنزین، نگرانی از کمبود سوخت و همچنین احتمال ترک تهران در پی تکرار زلزله اعلام شده است. به بیان دقیق تر، شهروندان با تصور ناتوانی در تداوم زندگی در پایتخت و خطر قطع دسترسی به منابع سوخت، به سرعت در جست وجوی پر کردن باک خودروهایشان برمی آیند.

در بخشی از گزارش آمده است که ۳۲ درصد از پاسخگویان خروج از شهر را در صورت تکرار زلزله محتمل دانسته اند و همین موضوع، هجوم به پمپ بنزین را به یکی از اولین واکنش های طبیعی آنان تبدیل کرده است.

بررسی ها نشان می دهد که این رفتار، نه تنها نظم شهری را مختل می کند بلکه توان عملیاتی مدیریت بحران را کاهش داده و منجر به ایجاد گره های ترافیکی، مصرف بیش ازحد سوخت، و بروز تنش های اجتماعی در جایگاه ها می شود.

صف های طولانی، درگیری های کلامی، و نگرانی از اتمام سوخت پدیده هایی هستند که با چنین رفتارهایی گره خورده اند. این در حالی است که بسیاری از جایگاه های سوخت در زمان وقوع بحران، به خودی خود با چالش تأمین برق و اینترنت مواجه اند و نمی توانند خدمات کامل ارائه دهند.

در بخشی از گزارش تأکید شده که اعتماد پایین به مدیریت بحران و آمادگی نهادهای شهری، نقش مهمی در شکل گیری این رفتار دارد. وقتی شهروندان احساس کنند که شهر برای مدیریت بحران آماده نیست، خود به دنبال تأمین نیازهای اولیه از جمله سوخت می روند.

بر اساس داده های این پژوهش، مردان تهرانی بیش از زنان به پمپ بنزین ها مراجعه کرده اند. در حالی که زنان بیشتر در خانه مانده و به دنبال جمع آوری اطلاعات یا مراقبت از خانواده بوده اند، مردان سریع تر به اقداماتی مانند خروج از خانه، حضور در خیابان و تأمین سوخت خودرو روی آورده اند.

این تفاوت رفتاری را می توان از دو منظر تحلیل کرد: نخست، نقش های سنتی خانوادگی که هنوز در بحران ها فعال می شود (زن مراقب خانه، مرد مسئول تأمین مایحتاج و خروج اضطراری) و دوم، احساس کنترل و فرارپذیری که نزد مردان با خودرو و بنزین تعریف شده است.

اما جغرافیا نیز در زلزله ی رفتاری تهرانی ها بی تأثیر نبود. ساکنان مناطق جنوبی و کم برخوردارتر شهر، بیش از سایر مناطق به پمپ بنزین ها مراجعه کرده اند. این در حالی است که ساکنان شمال شهر، اگرچه از لحاظ روانی نیز آسیب دیدند، اما رفتارهای اضطرابی کم تری از خود نشان دادند.

از میان پاسخگویان، بیش از ۳۰ درصد قصد خروج از شهر را پس از وقوع زلزله جدی اعلام کرده اند و نزدیک به یک چهارم آن ها در همان ساعات نخست، با خودرو از خانه خارج شده اند. در این میان، ۲۳ درصد ابتدا به پمپ بنزین مراجعه کردند. یعنی بنزین برای آنان، پیش نیاز تصمیم فرار بوده است.

همچنین داده ها نشان داد که در بین مراجعه کنندگان، افراد دارای تحصیلات متوسط و پایین تر بیش از گروه های دانشگاهی به پمپ بنزین هجوم برده اند؛ این امر از منظر روانشناسی بحران به نگرانی های بیشتر نسبت به آینده و نداشتن منابع جایگزین تعبیر می شود.

پژوهشگران تأکید کرده اند که رفتار مردم در بحران، قابل تغییر و هدایت است. اما نه با نصیحت، بلکه باآموزش شهروندی در مواجهه با بحران،افزایش اعتماد به نهادهای مدیریت شهری،تمرین های دوره ای آمادگی بحران و ایجاد برنامه های جایگزین سوخت رسانی اضطراری

 کارشناسان پیشنهاد کرده اند که در کنار اطلاع رسانی صحیح و به موقع، لازم است آموزش های آمادگی در برابر بحران  با تأکید بر کاهش رفتارهای هیجانی مانند هجوم به پمپ بنزین در دستور کار قرار گیرد.